मार्च २२ तद्नुसार चैत्र ९ गते विश्व पानी दिवस । शुद्ध पिउने पानीको हाहाकार भोगिरहेको विश्व समुदायले जलसंरक्षणको प्रार्थना र सङ्कल्प गर्ने पुण्य दिन । जल संरक्षण र सदुपयोग नभए भविष्य अन्धकार छ भनेर सचेत, सावधान र सतर्क हुने विशेष दिन ।

संयोगले त्यही दिन नेपालमा गैँडा गणना प्रारम्भ भएको जनाउ दिन सिट्ठी फुक्ने दिन । हामीलाई राष्ट्रिय प्रतीक गैँडा नभई नहुने, गैँडालाई पानी नभई नहुने । यी दुवै अपरिहार्य प्रकृतिका उपहारको रक्षा सम्मानमा यो आलेख तयार पारेको छु । उही पुण्य दिनमा प्रकाशित गर्नुपर्ने आलेख आफू सुदूरपश्चिमस्थित फिल्डमा गैँडा रक्षार्थ खटिएको हुनाले केही दिन ढिलो हुन गएकोमा क्षमाप्रार्थी छु ।

पानी र गैँडा

पानीको सतह घटेको, पानीका मुहानहरू सुकेको र नदीको पानी प्रदूषित भएको घामजस्तै छर्लङ्ग छ ।

राजधानीको धार्मिक महत्वको नदी बागमती हामी नेपालीको सक्कली परिचय हो । हामीले आफ्नो अनुहार ऐनामा होइन, बागमतीको पानीमा हेरेर आफ्नो परिचय लिनु पर्दछ । त्यही दुर्दशा प्रायः सबै नदीहरूको

छ । उही हालत छ, गैँडाको मूलघर राप्ती–नारायणीको । अर्ना पाल्ने, पिलाउने, धुने र डल्फिन नचाउने सप्तकोसीको पीडा दर्दनाक छ । कर्णालीको हालत उस्तै खराब छ । महाकालीले प्रत्यक्षदर्शी राष्ट्रवादी नेपालीको मनलाई धुरुधुरु रुवाउँछ ।

यी नदीमा आश्रित पानीप्रेमी एकसिङ्गे गैँडा आज पानीको अभावमा रोग, भोक, तिर्खा र मृत्युसम्मको पीडा र दूर्भाग्य झेलिरहेका छन् । त्यही पानीले दिने लेउ र उमार्ने घाँसको अभावमा भोकभोकै छटपटाइरहेका छन् । त्यही दुर्दशा छ, पटेबाघहरूको । उस्तै पीडा र दर्द छ, समग्र जैविक विविधताको ।

गैँडा, बाघ लगायतका वन्यजन्तुलाई जीवन्त र खुसी सुखी राख्ने यी नदी छिनमा निमोठिएर नहरमा हुलिएका छन् । बेचिएका यी नदीहरू धुरुधुरु रुँदै मातृभूमिसँग निराश बिदाइ भएका छन् । बाँकी नदी र जल पराईको आँखाको तारो बनेका छन् । पुच्छरदेखि शिर हिमालयसम्म कतिपय खोला छुटाउन नसक्ने झोला र एम्बुसमा परिसकेका छन् ।

खोई हाम्रो प्रकृतिप्रेम ? प्रकृतिको सर्वोच्चता स्वीकार ? जल संरक्षण, सदुपयोग र सम्मान ?

पानीको दोस्रो धनी देश भनेर रटान लगाउने पङ्क्तिकारको उमेर ६ दशक पुग्न लागिसक्यो । काकाकुलझैँ मेलम्ची कुरेको ३ दशक नाघ्यो । कठै ! धनी देशको दारिद्रिक र कारुणिक कथा ।

गैँडाको माग

यसै हप्ता सुदूरपश्चिम शुक्लाफाँटामा पेटभर गैँडा हेर्न पाइयो । सुन्दर भीमकाय गैँडासँग झन्डै १५ मिनेट वार्तालाप गर्न पाइयो । अबोध गैँडाका आँखाले इसारा गरिरहेका थिए – मैले पेटभर पानी पिउन पाएको छैन । आहाल खेल्न, नुहाउनु पाएको छैन । हिलो खेलेर घाउ निको पार्न पाएको छैन । मैले चर्ने घाँस गाईवस्तुहरूले सफाचट् पारेर हैरान । कृपया उद्धार ! उद्धार ! उद्धार !

दुई साताअगाडि पर्सामा हाम्रो बाटो छेकेर गौरगाई, गैँडा र बाघले गहिरो सुस्केरा हालेर मागिरहेका थिए – पानी देऊ । पानी देऊ ।

३२ दिनअगाडि मेघौलीपारिका गैँडाले सामूहिक गुनासो राखिरहेका थिए – चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको पूर्वी सेक्टरको पानी खोई ? नदीमा सफा शुद्ध स्वस्थकर पानी खोई ? हाम्रो घाँसे मैदान र चर्ने घाँस खोई ? हामी कति जुधेर मर्ने ? कति लडेर मर्ने ? कि २ मुठी सास राख्न भागेर सीमापारि छिमेकी वनमा जाने ?

पर्सा जस्तै बाँकेमा आक्कलझुक्कल जाने गैँडाको झन् ठूलो माग छ पानीको । पानी पाऊँ, पानी पाऊँ – पाटेबाघको चित्कार झन् ठूलो छ ।

गैँडाविज्ञहरूले उसको माग र भाषा डिकोड गरिदिनुपर्‍यो । हात्तीको ढाडमा सवार गणकहरूले गैँडासँगै उसको पानी र घाँसको न्यूनतम एवं आधारभूत माग आफ्नो प्रतिवेदनमा निडर भएर समावेश गरिदिनुपर्‍यो । गैँडाका यी आधारभूत माग हामीले विनाबिलम्ब पूरा गरिदिनुपर्दछ । किस्ताबन्दी र धेरै चरणमा होइन, एकै पटकमा । पङ्क्तिकारको पहिलो जोडदार माग ।

गैँडाको अर्को माग शान्ति सुरक्षाको हो । कति धेरै डिजेल गाडीको सफारी ? कति धेरै रङ्गीचङ्गी र मोडिफाइड गाडीहरूको होहल्ला ? चोरी सिकारीको एम्बुसको अर्को तनाव । अटेर स्थानीयहरूको छापामार शैलीको अत्यधिक घुसपैठ अर्को तनाव । अतिक्रमणको छुट्टै तनाव । ट्रिपर, ट्याक्टर, ट्रकको नदी दोहन पृथक् तनाव । भौतिक पूर्वाधार निर्माण तनावमाथिको तनाव ।

गैँडालाई सत्प्रतिशत् शान्ति सुरक्षाको प्रत्याभूति मेरो दोस्रो माग ।

गैँडा गणना

२ वर्षअगाडिको निर्धारित गैँडा गणना रद्द गरेर हामीले ठूलो भूल र पाप गर्‍यौँ । गैँडाको क्षति बढेर राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृतिप्रेमी तथा संरक्षणविद्हरूलाई स्तब्ध तुल्यायो । त्यसपछि गत वर्ष बजेट विनियोजन र सम्पूर्ण तयारी गरेर पनि हामीले कोभिड–१९ को बहानामा पुनः गणनाको महत्वपूर्ण कामलाई स्थगन गरेर अर्को महाभूल र महापाप गर्‍यौँ । कोभिड–१९ आजसम्म गैँडाको घरमा छिरेको छैन र भविष्यमा पनि छिर्ने सम्भावना न्यून छ । गैँडाको कहालिलाग्दो क्षति झन् बढेर गयो ।

धेरै ढिलो भए पनि ६ वर्षपछि गैँडा गणनाको संवेदनशील काम प्रारम्भ भएको छ । गैँडाका लागि यो खुसी र हर्षको उत्सव हो । गैँडाको गुनासो, माग सुन्ने र शीघ्र सम्बोधन गर्ने अपूर्व अवसर हो । गैँडाको दुःखसुख, पीडा, दर्द, अभाव देख्ने र मापन गर्ने यो दुर्लभ अवसरको हामी गणक, व्यवस्थापन र संरक्षकहरूले भरपूर सदुपयोग गर्नुपर्दछ । आशा गरौँ, यो वर्षको गणना सतही र झारा टार्ने काम हुने छैन । श्रम, पसिना र लगानी खेर जाने छैन ।

फिल्डमा यो महान् तर ज्यादै चुनौतीपूर्ण र जोखिमपूर्ण काम फत्ते गर्न परिचालित ती अबोध दर्जनौँ हात्तीहरूलाई सलाम र शुभकामना ।

ती भीमकाय हात्तीहरूलाई एक्स्टेन्डेड फर्मेसनमा सिधा पङ्क्तिबद्ध टन्टलापुर घाममा घडीको सुईजस्तो अनवरत चलाइरहने र खोला, खोल्सा, धाप, दलदल, काँडाघारी, सिस्नोघारी सर्वत्र चप्पाचप्पा पुर्‍याई ‘उः भाले गैँडा, उः पोथी गैँडा, उःबच्चा गैँडा’ भनेर देखाइदिने माहुतेहरूलाई ससम्मान सलाम ।

यो असम्भव कामलाई सम्भव बनाउन हात्तीमा दिनभर सवार तालिमप्राप्त, शारीरिकरूपमा तन्दुरुस्त, दुरबिनधारी गणकहरूलाई पनि सलाम र शुभकामना । तर गणकहरूलाई दुधको दुध पानीको पानी दुरुस्त प्रतिवेदन गर्न मेरो अर्को जोडदार माग । ३ वर्षको कालो इतिहास हेरेर जिउँदो मात्र होइन, मृत गैँडाको अस्थिपञ्जर र हाडखोर पत्ता लगाउनसमेत अनुरोध ।

अपरेसन, बन्दोबस्ती, सुरक्षा, संयोजन र सहकार्य गर्ने फिल्डस्थित निकुञ्ज प्रशासन, नेपाली सेना, सबै संरक्षण साझेदार संघसंस्थाहरूलाई पनि सलाम र सफल गणनाको शुभकामना ।

विगतमा गैँडा गणकहरूले दिएको प्रतिवेदन के थियो ? सिफारिस र सुझाव कार्यान्वयन भयो भएन ? क्षतिको मूल कारण के हो र समाधानको उपाय के हो ? गणकहरूले प्रस्ट औँल्याइदिनेछन्, यो मेरो आशा र अपेक्षा ।

उद्देश्य के : सङ्ख्या कि सुधार ?

फटाफट अगाडि खडा गैँडा गनिदिनु र सबै ब्लकको जोडेर कुल सङ्ख्याको नतिजा सार्वजनिक गरिदिनु सरल, सिधा र स्पष्ट उद्देश्य ।

आउट अफ् बक्स गएर मृत गैँडा फेला पार्नु र गणना गर्दै जानु, वासस्थानका विविध ग्याप र ल्याप्सेस पहिचान गरी जीवित गैँडाको मनोविज्ञान, स्वास्थ्य, माग बुझ्नु र सुधारको खाका कोर्नु दोस्रो अपरिहार्य तर महान् उद्देश्य । गैँडालाई न्याय दिने पवित्र उद्देश्य । गैँडाको जित हुने उद्देश्य । राष्ट्रिय गौरवको रक्षा, कल्याण हुने विशेष उद्देश्य । विश्व संरक्षण समुदायले जोडदार ताली पड्काएर स्वागत र सम्मान गर्ने पवित्र उद्देश्य ।

उद्देश्यमा हामी प्रस्ट होऔँ । र, दोस्रो महान् उद्देश्यलाई पक्रेर सकारात्मक परिवर्तनमार्फत् बासस्थान सुधारको खाका तयार पारौँ, पङ्क्तिकारको अर्को जोडदार सिफारिस र माग ।

हरेक गणनाले बासस्थान समस्या औँल्याएको हो भने आजसम्म हामीले किन, कसरी सुधार गर्न सकेनौँ ? समस्याको मूल जरो के हो ?

३२, ४२ र ५२ सालको भन्दा जनशक्ति, बजेट, स्रोतसाधन, शिक्षा–सचेतना सबै बढेको छ । ६२ सालको अपवाद वर्षको कथा पृथक् छ । द्वन्द्वले गैँडा, बाघ र तिनको बासस्थान सफाचट् पार्‍यो । तर ७२ हुँदै ८२ सालको पूर्वसन्ध्यामा पुगुञ्जेल किन चितवनको बासस्थान समस्या ज्युँका त्युँ छन् ? हाम्रो व्यवस्थापन पहल र प्रयास असफल भएको हो कि ?संरक्षण पहल र प्रयास असफल भएको हो कि ? डिजिटल बुठले हामीलाई अल्छे र सुस्त बनायो कि ? राजनीति, शासन र विकासे मोडल किन यति धेरै संरक्षण विरोधी ? जलवायु परिवर्तन र विपद् किन चितवन र गैँडा विरोधी ? यो वर्षको गैँडा गणनाले यी गम्भीर तमाम जिज्ञासाहरुका उत्तर देओस् ।

हामी गणक, व्यवस्थापन, प्रशासक, प्राविधिक, संरक्षक, अभिभावक सबै फुटेर होइन जुटेर मजबुद टिमवर्क मार्फत् यी विविध समस्याको समाधान पहिल्याउनुपर्दछ । चितवनलाई स्थानीय होइन, राष्ट्रिय अभियानको रुपमा सुधार गरेर पहिलेको जस्तो गैँडा अनुकूलन बासस्थान बनाउनु पर्दछ । र, इतिहासमा जस्तै यो आलौकिक अनुपम विश्वसम्पदा अथवा गैँडाल्यान्डमा गैँडालाई शान्त, स्वस्थ, खुसी र सुखी भई रमाएर जिउने वातावरण सिर्जना गर्नुपर्दछ ।

शुभकामना

अन्त्यमा, हामी आफैँ विज्ञ, डाक्टर, धामी, झाँक्री र वीर नहोऔँ । गणकहरुको दुरुस्त नतिजा र प्रतिवेदन आएपछि सक्कली गैँडा विज्ञहरुको राष्ट्रिय भेला आयोजना गरौँ । ती विज्ञहरुको मुखारबिन्दबाट प्रस्तुतीकरण र समस्या तथा समाधानको उपाय सुनौँ । गैँडाको दिगो रक्षा र सम्मानको सुत्र लिऊँ र त्यसको अक्षरशः पालना गरेर गैँडाको आयु चिरस्थायी बनाउन सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट योगदान र त्याग गरौँ ।

यो गणनाले प्राकृतिक समस्या र गैँडा मरणको भित्री रहस्य खुट्याउनै पर्दछ । गैँडाहरू भारततर्फ पलायन भएको हो भने त्यो सत्य उजागर गर्नैपर्दछ । चोरीसिकारी व्यापक छ भनेर ठोकुवा गर्ने साहस गर्नैपर्दछ । रफु र फुलबुट्टे होइन, तीतो अमिलो किन नहोस् सत्य प्रतिवेदन बाहिर सार्वजनिक गर्नैपर्दछ ।

विश्व पानी दिवस २०२१ को शुभकामना ।

राष्ट्रिय गैँडा गणना २०७७ को पूर्ण सफलताको शुभकामना ।

– बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो

(लेखक संरक्षणविद् हुन्)

बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो ।

Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format