सडकखण्ड मन नपराउने, देख्न नमान्ने र झर्किने रिसाउने मनोविज्ञान लाग्यो बन्यजन्तुको । तैपनि सडक पार गर्नु उनीहरुको बाध्यता हुन्थ्यो सन्तान, आहार घाम–पानीको लागि । बिजुलीको पोल, तार, साईनबोर्ड जेसुकै होस् ती अप्राकृतिक बस्तुले अप्रसन्न बनाउदथे बन्यजन्तुलाई ।

हामीले सम्भव भएसम्म सम्पूर्ण सुरक्षात्मक उपाय अपनायौं सडक दुर्घटना घटाउनलाई । गति सीमितको समय कार्ड सम्मान गर्दथे यात्रु ड्राईभर दुवैले । संरक्षणमैत्री सडक डिभिजनले राजमार्गको दुवैतर्फ ६/६ मिटर ढड्डी सफा गरिरहन्थ्यो । त्यसको २ वटा फाईदा थिए– पहिलो वन्यजन्तुले टाढाबाट राजमार्ग र त्यहाँ गुडिरहेका सवारी साधन सजिलै देख्न पाउदथे । दोस्रो ड्राईभर ह्वात्तै चक्का मुनि वन्यजन्तु आईपुग्ने सरप्राईज र त्रासमुक्त हुन्थे । उनीहरुले वन्यजन्तुलाई टाढै देखेर उसको चाल–ढाल, हर्कत अनुमान लगाउन पाउदथे । घाँस काटेर सफा गरेको सडक किनारामा कलिलो पालुवा खान चित्तलका झुण्डहरु विचरण गरिरहेका हुन्थे । मयुरका बथान चरिरहेका हुन्थे । सडकबाट यात्रुहरुले यो मनोरम दृष्य नि:शुल्क अवलोकन गर्न पाउदथे ।

हाम्रा यी प्रयासका बाबजुद महिनाको १/२ वटा दुर्घटना हुन्थ्यो । २० वर्ष अगाडि २६ महिनाको आफ्नो सेवा अवधिमा हामीले ३३ वटा चित्तल गुमायौं बर्दिया निकुञ्जमा । सोही २० वर्ष पुरानो अनुभव, राजाको सपना र बाघ–मानव द्वन्द्व न्यूनीकरणको सिफारिस गर्ने जमर्को गरेको छु यो आलेख मार्फत।

दाह संस्कारको पाटो

पहिले चित्तलको सिङ्ग निकुञ्ज प्रशासनलाई बुझाउने चलन रहेछ । सिङ्ग काट्ने झिक्ने झण्झट्ले मासुको लोभ जाग्ला भनेर हामीले सिङ्ग समेत ६ बाई ४ को खाल्डो खनेर पुरिदिने गर्‍यौं । दुर्घटना गर्ने गराउने ड्राईभर र यात्रुहरुले पनि खाल्डो खन्न सघाउदथे । पुरेर नजिकको वनफुल र पाती चढाई हामी संरक्षणकर्मी ड्राईभर र यात्रुहरुले संयुक्त श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्दथ्यौं । वन्यजन्तुप्रति माया र सम्मान जगाउने तथा क्रस साक्षी बस्ने तरिका थियो त्यो ।
१ दिन निकुञ्जमा भ्रमण गर्ने मन्त्रीले दुर्घटनामा परेको वन्यजन्तुको सुकुटी खान पाउ भनी माग राख्नुभयो । हामीले हाम्रो अन्त्येष्टी विधि सुनायौं र भन्यौं– “त्यो असम्भव छ । त्यो सोच्न सम्म नसक्ने र पाप लाग्ने कुरा हो ।” उहाँलाई हामीले कुखुरा र बोकाको जाँते, टाउको, कर्दिमर्दीले तृप्त पार्‍यौं ।

राजाको सवारी

राजा वीरेन्द्रको सवारी भयो निकुञ्जमा । साथमा भाइ अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्र र युवराज दीपेन्द्र अधिराजकुमार निराजन समेतको सहभागिता थियो। ३ वटा कुरा सुनेर देखेर जीवनभरि काम लाग्ने गहिरो पाठ सिक्न पाएं। पहिलो चिन्ता निकुञ्ज वरिपरिका स्थानीय बासीहरुलाई कसरी सम्वृद्धि, सुख र खुशी दिन सकिन्छ भन्ने थियो । दोश्रो चिन्ता, निकुञ्ज भित्रको रेखीय (लिनियर) पूर्वाधारबाट वन्यजन्तुहरुलाई पुगेको बाधा–व्यवधान र क्षति कसरी हटाउन सकिन्छ भन्ने थियो । छिटै राजमार्ग सरेर निकुञ्जको दक्षिणबाट जाने छ भन्ने आश्वासनले हामीलाई खुशी तुल्याएको थियो ।

लामो छलफलको मध्यान्तरमा राजपरिवारले आफ्नो साथमा ल्याएको प्याक लञ्च ज्यूनार भयो । आफूले हतास सरम पोखें–

“सरकार

सेवकलाई लाजको पसारो ।

हामी स्वस्थकर अर्गानिक लञ्च तयार पार्ने थियौं ।”

राजाले मुस्कुराउदै हुकुम भयो–

“निकुञ्जमा अपरेशन व्यस्तता धेरै हुन्छ । लजेष्टिकमा समय खेर फ्याँक्नु हुंदैन । तिमीलाई आज हामीले डिस्टर्ब गर्‍यौं ।”

ती महत्वपूर्ण र सम्वेदनशील पाठहरु मैले कडाईका साथ बांकी सेवा अवधिभरि लागू गरें । निकुञ्जमा मुफतलाल पाहुना नलाग्न र नपठाउन पि.एस.ओज. मिटिङ्गमा नेतृत्व समक्ष अनुरोध गरे र त्यसलाई नीतिमा परिणत गराएं । आफै अत्यधिक भ्रमण गर्ने कमाण्डर हुँदा ब्यारेकको सादा खाना, चीफ वार्डेनको भान्छाको खाना खाएर ब्यारेकभित्र टेण्ट, मचान र काठको हट्मा सुतेर परम सन्तुष्टी लिएं । फिल्डलाई बाधा–व्यवधान, आर्थिक भार नपरोस् भनेर ।

स्थानीयबासीहरुलाई भगवान मानेर उद्धार र सुरक्षा सहयोग पुर्‍यायौं । कानूनमा कडा तर आचरण मिजास र व्यवहारमा नम्र र लचक हुंदा स्थानीयहरुको कांध हात साथ पायौं । राजालाई लागेको रेखीय पूर्वाधारको चिन्ता मत्थर पार्न राजमार्गलाई सफा, सुन्दर, सुरक्षित राख्न हदैसम्मको पहल र प्रयास गर्‍यौं ।
अहिलेका अकल्पनीय र दु:खद् दुर्घटना हेर्दा लाग्छ, उहिले हामीले मिहेनत गरेर बाघ बचाएका र बढाएका रहेछौं ।

बाघको स्वभाव र नाटक

आफू बाघ विज्ञ होइन । तर आफ्नो पहिलो रोजाईको प्यारो वन्यजन्तु पाटे बाघ हो । बाघलाई अनगिन्ती देख्न भेट्न र मनोविज्ञान पढ्न पाएँ । स्वदेशी र विदेशी कुन बाघ बढी भाग्यमानी, खुशी र सुखी भनेर भारतको कतर्नियाघाट, दुघुवा, किसनपुर, पिलभित, जिमकर्बेट बाल्मिकी र प्यान्थमबोर निकुञ्ज एवं टाईगर रिजर्भमा पाटे बाघ हेर्न भनेर गएं र नहेरि फिर्ता भइन । नेपालमा नियन्त्रणमा लिईएका र कैद गरिएका प्राय: सबै बाघलाई हेर्न पढ्न पुगेको थिएं ।

विचित्र स्वभावको बाघ अरु वन्यजन्तु जस्तो मेशिन अथवा सवारी साधनसंग डराउने गर्दैन । बर्दिया लालमाटीस्थित बीच राजमार्गको सेतो डिभाईडर रेखामा हिडिरहेको बाघले हाम्रो गस्तीको जीपलाई ३ मिनेट बाटो छाडेन । बीच सडकबाट निर्भय एक सुरले एक दुई सय मिटर यात्रा गरेको देखेको छु मैले ।

यही पुष १८ गते पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जस्थित राजमार्गमा दुर्घटना परि मृत्यूवरण गरेकी बघिनीले सडक मेरै रजाई क्षेत्र हो भनी नटेरेको हुन सक्दछ । राजमार्गमा दुर्घटनामा पर्ने अरु बाघको मनोविज्ञान पनि उस्तै नहोला भन्न सकिदैन । भारतको जिमकर्वेट राष्ट्रिय निकुञ्जमा जिप ड्राईभरले बाघलाई झोरेर घेरेर अवलोकन गराएका थिए मलाई । अहिले पनि सुनिन्छ, मोटरसाईकलमाथि आक्रमण गर्ने बाघले राजमार्गलाई रजाईक्षेत्र बनाएर आफ्नो कब्जामा राखेको छ । उ सवारी साधनहरुसँग डराउदैन । बरु चुनौती दिइरहन्छ ।

स्मार्ट चालक

चालकहरु स्मार्ट हुन जरुरी छ । पंक्षीहरु जस्तै बेजोडले दौडने बाघले बाटो छाडिहाल्ला भनेर ढुक्क हुनु महाभुल हुने छ । बाघले चुनौती दिन्छ तर बाटो छाड्दैन । मर्न तयार हुन्छ तर भाग्दैन । सेतो कपडाको भित् मुनिबाट बाघ नभाग्ने सत्य सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो । बाघको चुनौती भनेको उसको राजा स्वाभिमान हो । मलाई जित्ने, मार्ने मेरो जङ्गलमा कोही माईकलाल छैन भन्ने बाघको दृढ आत्मविश्वास हुन्छ सायद ।

स्मार्ट चालकले निकुञ्ज आरक्षमा जस्तोसुकै हतारमा पनि गति सीमित गर्नुपर्दछ । आफू, यात्रुहरु, दूर्लभ वन्यजन्तु र आफ्नो साधनको रक्षाको लागि गति सीमित गर्न जरुरी छ । यात्रुहरुले समेत चालकलाई ‘सेफ्टी र सेक्युरिटी’ को सचेतना गराउनुपर्दछ । हात्तीले साईकल र मोटरसाईकल मात्र होइन ठूलो ट्रक पल्टाएका घटनाबाट पाठ सिक्नुपर्दछ । बाघले गुडिरहेको मोटरसाईकलमा गरेको आक्रमण असामान्य र अस्वभाविक लाग्दछ । त्यो उसको रजाई क्षेत्रमा रेखीय पूर्वाधार र सवारी ट्राफिकको बिमति र विरोध हुन सक्दछ ।

स्मार्ट सुरक्षा

स्मार्ट सुरक्षा टोलीलाई कण्ठस्थ हुनुपर्दछ कुन बाघ कहाँ छ ? कुनले शिकार गर्‍यो ? कुनले कतिवटा बच्चा पायो ? हात्तीको झुण्ड कहाँ छ । मात्तिएको हात्ती कहाँ छ ? तदनुसारको सुरक्षा रणनीति अपनाउनुपर्दछ स्मार्ट सुरक्षाकर्मीहरुले । बाघले अथवा हात्तीले राजमार्गमा रजाई अथवा किल्ला जमाएर बसेको छ भने त्यस्तोबेला अस्थायी चेक पोईण्ट, मोबाईल पट्रोल, गति सीमित ब्यारियर, सावधान् साईनपोष्ट राखेर यात्रु र वन्यजन्तु दुवैको रक्षा सुनिश्चित गर्ने संरक्षण रणनीति लागु गर्नुपर्दछ ।

स्मार्ट संरक्षण रणनीति भएको भए न पर्सामा चालकले बाघ मार्ने थिए न त बर्दियामा बाघले मान्छे ।
संरक्षण सतही र झारा टार्ने हुनुहुंदैन । जागिरेले समय गुजार्न र जागिर पकाउन गर्ने संरक्षण कामयावी हुँदैन । संरक्षण मन, भावना र रगतले गर्नुपर्दछ । यो जागिर होइन, पवित्र सेवा र धर्म हो ।

राजाको सपना

सायद पहिला हतारोमा पूर्व–पश्चिम राजमार्ग बनाएर सवारी गुडाउनु थियो । पछि सडकलाई निकुञ्ज बाहिरबाट लैजाने योजना बन्यो ।

हेर्दाहेर्दै घरेलु आन्दोलन र विरोध युद्धमा परिणत भयो । विदेशी हस्तक्षेपको बादल आँखा अगाडि र छातिमाथि खुलेयाम मडारिन थाल्यो । राजमार्ग निकुञ्ज बाहिरबाट घुमाउने सुन्दर योजना थाती रह्यो ।

राजाको स्पष्ट सोच थियो– ‘वन्यजन्तुहरु अण्डरपास रुचाउदैनन् । बाध्यता अर्को कुरा हो । बंदेल, दुम्सी, खरायो, मुसा आदिले प्रयोग गरेपनि पाटेबाघले ज्यान जाला प्रयोग नगर्ने कुरामा राजालाई दुविधा थिएन । हात्ती गैंडाले पनि अण्डरपास प्रयोग गर्दैनन् भन्ने राजाको दाबी अहिले आएर मलाई ध्रुवसत्य लागेको छ । किनभने विश्वको अण्डरपास भन्दा ओभरपास वन्यजन्तुहरुले ३ गुना रुचाएको र प्रयोग गरेको एक अध्ययनले प्रमाणित गरेको छ ।

सुचारु राजमार्ग डाईभर्ट गर्न विकासको वातावरण र समय अनुकूल नभएपछि राजाको सपना थियो भइरहेका राजमार्गमाथि ओभरपास बनाउने र वन्यजन्तुलाई ओहोर–दोहोरको सुरक्षित सुविधा दिने ।

राजाले माष्टर ईन्जिनियरलाई सम्झाएको सुनेको थिएं– “वन्यजन्तुहरुले अण्डरपासलाई धराप ठान्दछन् । मर्न तयार हुन्छन् तर अण्डरपासबाट छिर्दैनन् । खुला आकाश वन्यजन्तुको साथी हो । हरियो चौरमा टेकेर वनजंगलको आड् लिंदै सूर्य चन्द्रमा तारा हेरेर उनीहरु मानव निर्मित धराप (सडक–नहर) वारपार गर्न चाहन्छन् । राजाको सदिच्छा सुनेर ईन्जिनियरले ओभरपासको डिजाईन्, डिपिआर गर्दागर्दै दरबार हत्याकाण्ड भयो । राजाको सपना अपुरै । राज्य चलिरह्यो । तर निकुञ्ज र वन्यजन्तुले राजा जस्तो सम्वेदनशिल र धर्मात्मा अभिभावक फेरि पाउन सकेनन् ।

सडकमा वन्यजन्तु आक्रमणमा मृत्यूवरण गर्ने सोझा सिधा जनताको दुर्भाग्य ।

कालोपत्रे सडकमा सवारीसाधनसँग ठोक्किएर अनायास मृत्यूवरण गर्ने हजारौं वन्यजन्तुहरुको अर्को दुर्भाग्य।

संरक्षण सिफारिस
हामीले बाघलाई दु:ख दिन, हैरान पार्न, सताउन, घाईते बनाउन र मार्न पालेका होइनौं । बरु बाघलाई स्वस्थ, खुशी र सुखी राखेर जनताका घर दैलोमा लक्षिण र सम्वृद्धि भित्र्याउन तथा मुलुकको प्रकृति रक्षाको छवि र गौरव चम्काउन शक्तिको प्रतीक बाघलाई पुजा रक्षा गरेका हौं । बाघ विनास होइन, रक्षा गरेर ल्याएको सम्वृद्धि दिगो र गौरवयोग्य हुन्छ । स्वस्थ खुशी र सुखी बाघले हामीलाई न दु:ख दिन्छ न आक्रमण ।

हालका दिनहरुमा निकुञ्जलाई बाघ लगायत वन्यजन्तुहरु पाल्न, हुर्काउन, बढाउन र खुशी राख्न ज्यादै पर्लय छ । चौतर्फी अतिक्रमण, दबाब र तनाबका बीच राजनीतिक अतिक्रमण ज्यादै पेचिलो भएर छिरेको छ । प्रकृति नामले नै अराजनीतिक धार्मिक पूण्य र पवित्र जिम्मेवारी हो । यसलाई सबैले अनिवार्य राजनीति भन्दा माथि राख्न अपरिहार्य छ । यो मेरो पहिलो सिफारिस ।

२०७४/७५ मा ३९१ र २०७५/७६ मा ४९५ निकुञ्ज आरक्षका वन्यजन्तुहरु सडक दुर्घटनामा मारिएको तथ्याङ्क सार्वजनिक भएको छ । जसको २५ देखि ३५ प्रतिशतलाई सवारी साधनको ठक्करबाट मृत्यू भएको दाबी गरिएको छ । बाघको संख्या बढेको हो । तर क्यारिङ्ग क्यापासिटी अझ धेरै छ । बाघ भन्दा धेरै गुणा सवारी साधन बढेको हो । त्यो भन्दा धेरै स्वतन्त्रताको नाममा कानून उलङघन गर्ने, अटेरिपन, तीव्रगति र प्रकृतिको विरोध बढेको पो हो कि ?

के हामी हाम्रा वन्यजन्तुहरुलाई व्यवस्थापन र संरक्षण गर्न नसक्ने लाचार विन्दूमा पुगेकै हो त ?

पक्कै होइन । होइन भने प्रकृति र प्रकृतिका उपहारलाई नमूना व्यवस्थापन र संरक्षण गरौं । तिनलाई सम्वृद्धिको आधार बनाऔं । दोश्रो जोडदार सिफारिस।

शुक्ला, बर्दिया, बाँके, चितवन र पर्सा राष्ट्रिय निकुञ्जमा २७१ कि.मि. सडकमा ओभरपास बनाउने योजना ठीक हो कि ? वन्यजन्तु र पूर्वाधार ईन्जिनियर्स विज्ञहरुले निश्कर्ष निकाल्ने र राज्यले निर्माण गरिदिने कुरा हो । तर प्रकृति संरक्षणमा नाम कहलाएको प्रकृतिको धनी मुलुकले यो पवित्र विधालाई प्राथमिकतामा राखेर लत्रिने होइन चम्किने महत्वकांक्षा राख्नुपर्दछ । आफूले संरक्षण दिएका निकुञ्जहरुमा छिटो र मितव्ययी ओभरपास बनाउने काम सेनाले आफूले लिनु बान्छनीय हुनेछ । सुरक्षाको लेहाजले पनि यस्ता ओभरपासहरु सेना मार्फत अथवा उसको सुरक्षा छातामा निर्माण गर्नु बुद्धिमानी हुनेछ । ओभरपासमा थोरै गाईडिङ्ग फेन्सको मद्दतबाट वन्यजन्तुहरु प्राकृतिक निकुञ्जकै भाग सम्झेर खुशीसाथ ओहोरदोहोर गर्नेछन् । तेश्रो तथा अन्तिम सिफारिस।

अन्त्यमा, अण्डरपास नेपालमा वन्यजन्तुले परै जावस मान्छेले समेत प्रयोग गर्न अयोग्य र असुरक्षित हुने हुन् कि ? फोहोरको थुप्रो, दुब्र्यसनीहरुको अखडा र अपराधीहरुको लुक्ने हान्ने ठाउँ भयो भने अण्डरपासको अर्थ के रह्यो र ? राष्ट्रिय ढुकुटीको सर्वनाश र वन्यजन्तुको निरन्तर दुर्घटना र विनास।

तसर्थ, क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय अभ्यास एवं नजिर हेरौं । विज्ञहरुको राय सुनौं । र, मानव–वन्यजन्तु दुवैलाई जितै जित् हुने गरि भविष्यमा निकुञ्ज बाहिर राजमार्ग लैजाने अथवा निकुञ्जको हरित सतह जस्ताको तस्तै राखी अण्डरग्राउण्ड सुरुङ्गमार्ग बनाउने विकल्प रोजौं । जुन तत्काल सम्भव देखिदैन भने हाललाई बाघ र मान्छेको सहअस्तित्व एवं दुवैलाई जितै जितको लागि ओभरपासको अस्थायी व्यवस्थाको पाईलट् प्रोजेक्ट मार्फत शुभकार्यको प्रारम्भ गर्नु युक्तिसंगत हुने छ ।

जय प्रकृति संरक्षण ।
(लेखक पूर्व राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्ष निर्देशक हुन्)

बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो

Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format