सहायक रथी बाबुकृष्ण कार्की(अप्रा),

Babukrishna Karki.
Brigadier General (Retd)

यो हप्ता बाके राष्ट्रिय निकुञ्जमा अर्को पाटे बाघको छाला बरामद भयो । केहि महिना अगाडि अर्को पाटे बाघको छाला बरामद भएको थियो । यी २ घटनाले देखाउदछ त्यहा चोरी शिकारी ब्यापक छ । त्यहाका २१ दुर्लभ पाटेबाघ गम्भीर संकटमा छन् । छिमेकी बर्दिया लगायत अन्य निकुञ्जमा काल पल्किने ठूलो जोखिम छ । जंगलमा बढ्नु, खेल्नु, रमाउनु पर्ने पाटेबाघ क्रमशः मृत्यूबरण गर्दै चोरी शिकार, तस्कर र धनाढ्यका हात–हातमा तथा घरका भित्तामा पुगेर छाला टाङ्गिन्नु कति दुःखद् र बिडम्बनापूर्ण छ ?

कसरी बिजयोत्सब ?

निकुञ्ज भित्र पाटेबाघको मृत्यू भएको छ । तर सनसनीपूर्ण समाचार आउदछ “बाघको छाला बरामद, ठूलो सफलता निकुञ्ज पाटेबाघको सुरक्षित घर हो । त्यो बाघको बासस्थान रक्षा र ब्यबस्थापन गर्नका लागि योग्य, दक्ष, काबिल चीफ् वार्डेन लगायतको जनशक्ति खट्टिएको छ । प्रमुख सेनानीको कमाण्डमा नेपाली सेनाको एउटा गण खट्टिएको छ । त्यो जनशक्तिको लागि राज्यको ढुकुटीबाट बर्षेनी करोडौं रुपैया“ खर्च भएको छ । ठूलो श्रोत साधन खर्च भएको छ त्यसका बाबजुद पाटेबाघ पनि मरिरहेको छ । जे रक्षागर्न त्यत्रो बिशाल जनशक्ति, संयन्त्र र लगानी भईरहेको छ बारम्बार त्यसकै एकपछि अर्को क्षति भईरहेको छ र हामी त्यसलाई “सफलता र उपलब्धि” भनेर बिजयोत्सव मनाईरहेका छौं । सायद, यहि हो बिपरीत बुद्धि र अधोगतिको दरो प्रमाण ।

बरामदीय मोडलको चेकजाच

पंक्तिकारले धेरै एन.जि.ओ. देख्यो बन्यजन्तु संरक्षणमा उल्टो काम गर्ने । बाघको छाला, गैंडाको खाग, हात्तीको दात खरिद गर्न आफु तयार रहेको र जसरी भएपनि ल्याउन अग्रीम भुक्तानी बाड्दै हिड्ने एन.जि.ओ.हरुको मिसन ज्यादै प्रत्युत्पादक र घातक छ । त्यस्ता घातक एन.जि.ओ.पहिचान, नियन्त्रण र खारेजीको लागि अबिलम्ब कदम चाल्न जरुरी छ । किनभने उनीहरु चोरी शिकारीलाई उचाल्ने उक्साउने र जंगल पठाउने उल्टो प्रेरणा जोडदार तरिकाले भरिरहेका छन् । त्यो तत्काल बन्द हुनुपर्दछ ।

बन्यजन्तु अंग ल्याउन पुरस्कार रकम कबोल गर्ने सुरक्षा अंग कै काईते ट्याक्टिस पनि ज्यादै बेठिक भएकोले त्यो पनि बन्द हुनुपर्दछ । संरक्षणकर्मीहरुको मिलोमतो र लोभ जगाउने यो घातक ट्याक्टिसले अन्ततोगत्वा चोरी शिकारी र बन्यजन्तु अंग ब्यापारीलाई भित्रभित्र उक्साईरहेको हुन्छ ।

समस्याको जरो

यो बर्ष बाके राष्ट्रिय निकुञ्जले २ ओटा पाटे बाघ गुमाउनुमा त्यहाको प्रशासन, ब्यबस्थापन र संरक्षण कमजोर, फितलो र सुतुरमुर्ग छ भन्ने देखाउदछ । टीम बिल्डिङ्ग र टीमवर्कको अवधारणा नबुझेको, संयुक्त र समन्वीकृत अपरेशनको प्रभावकारिता नजानेको, ईण्टेलिजेन्स र एण्टी पोचिङ्गको समन्वय र संचालनको अक्कल र हिम्मत नभएको निकुञ्ज प्रशासन भएपछि त्यहा सयौं प्वाल पर्ने संभावना हुन्छ । बाकेको हकमा यहि निरिहता देखिन्छ । सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जको हकमा उस्तै कमजोरी र निरिहता देखिदा स्थानीय जनताले निकुञ्ज प्रशासन घेराउ गरेका थिए लकडाउन कै समयमा । राम्रा हैन हाम्रा मान्छे हाकिम बनाएर पठाउने मन्त्रालयको गम्भीर त्रुटीको परिणाम हो यो ।

समस्याको चुरो केन्द्रमा पनि छ । २ महिना भईसक्यो निकुञ्ज बिभाग नेतृत्व बिहिन रहेको । नेपालको ईतिहासमा प्रकृति एवं संरक्षणबिद्हरुले यस्तो निरिहता देखेका थिएनन् । त्यसको नकारात्मक असर फिल्डमा पर्ने नै भयो ।

राष्ट्रिय बाघ संरक्षण समितिका अध्यक्ष प्रधानमन्त्री स्वयम् हुन् । अध्यक्षको समय, दृष्टी, माया, आशिर्वाद टाढा जंगल भित्रको पाटेबाघले पाउने कुरा कल्पना बाहिरको भयो नेपालको हकमा । निकुञ्जलाई नेतृत्व दिने बन तथा बाताबरण मन्त्रीको उपेक्षा र निश्क्रियता पनि बन्यजन्तु संरक्षण धरापमा पर्र्दै गएको घाम जस्तै छर्लङ्ग छ । शान्तिकालिन र सामान्य अवस्थामा प्रकृति संरक्षण धरापमा परेको र बन तथा बातावरण तीब्र बिनास भएको ईतिहासमै यो पहिलो घटना हो भन्ने पंक्तिकारको ठम्याई छ ।

जवाफदेहिताको मृत्यु

सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जमा निकुञ्ज प्रशासन र गुल्म हेड्क्वार्टरको नजिक ७ वटा कस्तुरी चोरी शिकारी द्वारा मारिएको बिभत्स घटनालाई पंक्तिकारले जवाफदेहिताको मृत्यु भनेर छानबिनको माग राखेको थिए । त्यहाको चीफ वार्डेनलाई तत्काल निलम्बन, अथवा बिभाग फिर्ता गरी छानबिन अगाडि बढाएको भए बाके राष्ट्रिय निकुञ्ज तान्किने थियो ।

हालै बाकेमा पक्राउ परेका राप्ती सोनारी १ सिमलघारीका नर बहादुर घर्तीमगरले बोकेको बाघको छाला र १० के.जी. हड्डी बाके राष्ट्रिय निकुञ्जको बाघको भएको प्रारम्भिक अनुसन्धानबाट खुलेको छ । उक्त बाघलाई गोली हानेर शिकार गरिएको रहस्योद्घाटन झनै खतरापूर्ण छ । किनभने सामान्यतयाः पाटेबाघलाई शिकारीहरुले छालामा प्वाल पर्छ भनेर गोली हानेर मार्दैन थिए । २४ लाख मूल्य राखिएको उक्त छाला ओढ्ने पाटेबाघलाई गोली हान्नु भनेको त्यहाको निकुञ्ज प्रशासन र सुरक्षा गण कालो मण्डी ओढेर सुत्नु हो । चोरी शिकारीले उनीहरुको छातीमा परेड खेल्नु हो । जवाफदेहिता मर्नु हो । त्यसको तत्काल छानबिन जरुरी छ । चीफ वार्डेनको निलम्बन र नयाँ सक्रिय, योग्य, सक्षम, काबिल चीफ वार्डेन नियुक्तिको आवश्यकता छ ।

अन्धकार भविश्यको संकेत

चितवनमा गैंडा र गोहीको कहालिलाग्दो क्षति, सगरमाथाको कस्तुरीको सामूहिक बिभत्स हत्या र पाटेबाघको चोरी शिकारले एउटा संरक्षण किर्ति कमाएर सफलताको चुचुरोमा पुगिसकेको मुलुकको आगामी भविश्यलाई अन्धकारतर्फ धकेलेको छ । राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय संरक्षण समुदायलाई दुःखित् र स्तव्ध तुल्याएको छ । अझ बैज्ञानिक बन व्यबस्थापनको नाममा पुरानो सालको बन सफाया हुनु, कथित सुकुम्बासीलाई बन क्षेत्र बाडेर भोट ब्याङ्क र सस्तो लोकप्रियता कमाउनु तथा चुरे क्षेत्रलाई दोहन र बिनास गरेर कौडीको भाउमा बेच्ने निर्लज्जताले नेपालको समग्र प्रकृति संरक्षणको पुरानो उपलब्धिलाई मिट्टिमा मिलाउने कुकर्म भएको छ । हामीलाई बाघको छाला होईन, शक्तिशाली स्वस्थ बाघ जंगल भित्र चाहिएको छ । सडेको अग्राख होईन खडा हरियो अग्राखको जंगल चाहिएको छ ।

समस्या समाधानको बाटो

गत माघ महिनामा दाङ्गको तुलसीपुरमा बाघको छालासहित पक्राउ परेका ३ जना अभियुक्तहरुलाई मुद्धा चलाउन पर्याप्त सबुत प्रमाणहरु नपुगेको दुःखद् खबर छ । तस्करहरु पक्राउ गर्ने सि.आई.बि.को मिहेनत् खेर जाने र दोषीहरु छुटेर पुनः बाघ मार्ने काममा लाग्ने अपराध पुनराबृत्तिको डर छ । तसर्थ, राष्ट्रिय निकुञ्ज बिभाग, सि.आई.बि., नेपाली सेनाको टोलीले छानबिन, अनुसन्धान र निश्कर्षको लागि बिज्ञ समूह, प्राबिधिक समूह र कानूनबिज्ञको टोली गठन गर्न र स्थानीय प्रशासनलाई सबुत प्रमाण जुटाउन सहयोग गर्न जरुरी छ । जिल्ला र केन्द्रिय स्तरको ‘बन्यजन्तु अपराध नियन्त्रण ईकाई र समिति’ सक्रिय बनाउन जरुरी छ ।

दोश्रो, स्थानीय निकुञ्ज प्रशासन आफै स्वायत्त शक्तिशाली अंग हो । केन्द्र कमजोर र निरिह हुदा त्यसले आफै चुस्त र सक्रिय भएर आफ्नो निकुञ्जको व्यबस्थापन र संरक्षण प्रभावकारी ढंगले पूरा गर्ने पहलता र हिम्मत गर्नुपर्दछ । चीफ वार्डेनको निस्क्रियता र निरिहतामा नेपाली सेनाको प्रोटेक्सन युनिटले उसको काम खापेर झन् धेरै दोव्वर तेब्वर सक्रियता देखाउनुपर्दछ । चोरी शिकारीको गोली लागेर आफ्नो निकुञ्जको बाघ मारिनु भनेको त्यहाको प्रोटेक्सन युनिट कमाण्डरको झन ठूलो निश्क्रियता र कमजोरी हो । त्यो अक्षम्य र दण्डनीय काम हो ।

तेश्रो, राम्रो होईन हाम्रो मान्छे र दलको झण्डा बोकेर फिल्डमा चीफ वार्डेन पठाउने केन्द्रीय परिपाटी एवं प्रबृत्ति तत्काल बन्द हुनुपर्दछ । दण्ड पुरस्कार नीतिको कडाईका साथ अबलम्बन गरिनुपर्दछ ।

चौथो, घरेलु राजनीतिक झगडा र भ्रष्टाचार, बेथिति, कुशासनको फन्दामा जकडिएका सरकार प्रमुख तथा सरकारी संयन्त्रले प्रकृति संरक्षणलाई पहिलो र उच्च प्राथमिकतामा राख्नुपर्दछ । रुसमा पुटिन र भारतमा मोदीले बाघ संरक्षणको स्वामित्व ग्रहण गरेर कुशल नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह गर्दै बाघ बढाईरहका छन् भने हिजोको संरक्षण अगुवा नेपालले कसरी दुर्लभ बाघ र बाघको बासस्थान बिनास भएको हेरेर बस्न सुहाउदछ ? एकपटक भावुक र संबेदनशील भएर सोच्न जरुरी छ । अरु श्रापबाट पशुपतिनाथले रक्षा गर्दै जालान् । तर पशुश्राप लागेको सरकार र राज्य अन्ततः बिघटन भएरै छाड्दछ । बर्तमान सरकार र सुन्दर शान्त नेपाल कतै पशुश्रापको शिकार नहोस् । प्रधानमन्त्रीले बाघ संरक्षण समितिको अध्यक्षता तत्काल र स्वस्फुर्त ग्रहण गरुन् । पाटेबाघ संरक्षणको अपडेट्स लिउन् । र, आफ्नै सत्तारुढ दलका प्रकृतिप्रेमी सहकर्मी तत्कालिन प्रधानमन्त्री माधब कुमार नेपालले बिश्व समुदाय समक्ष बाचा गरेको बाघ दोब्बर बनाउने संकल्प सफल र साकार बनाउन सम्बन्धितहरुलाई कडा निर्देशन दिउन् । बन मन्त्रालयमा बिज्ञ, दूरदर्शी, गतिशील र त्यागी नेतृत्व दिउन् ।

पाचौं, प्रकृति संरक्षणको ऐतिहासिक खम्बा नेपाली सेनाको नेतृत्वले प्रधानमन्त्रीको दायित्व मागेर लियोस् र सन् २०२१ लाई “संरक्षण संकटकाल (कन्जरभेसन क्राईसिस)” बर्ष घोषणा गरेर फिल्डमा चमत्कार देखाउने र चोरी शिकार तथा सबै प्रकारका क्षति शून्य गर्ने पहलकदमी प्रारम्भ गरोस् । सबै सुरक्षा निकायलाई संरक्षण छातामुनि आबद्ध गरी बन मन्त्रालयको नेतृत्वमा रहेर गरेको यो काम परिणाममुखी हुनेछ । बिगतको क्षतिपूर्ति हासिल गरेर बिश्वलाई नमूना प्रश्तुत गर्ने लोकप्रिय शान्तिकामी र गौरवशाली अभियान हुनेछ । संरक्षाको खम्बा नेपाली सेनासंग बिगतमा बिशेष त्याग गरेर लगातार शून्य शिकार बर्ष मनाएको अपूर्व अनुभव पनि छ । र, यो संकटको घडिमा पुनः बिशेष संरक्षण पहल लिनु त्यो संगठनको नैतिक कर्म र धर्म पनि हो । सेना–नागरिक सम्बन्ध प्रगाढ गर्न र बिश्व संरक्षण समुदायको बिश्वास आर्जन गर्न यो अभियान कोशे ढुंगा साबित हुनेछ । मुलुक पशुश्रापको बातबाट बच्ने छ । र, सर्बत्र स्खलित मुलुकलाई पशुआषिसको अवसरले सम्मानित हुने दुर्लभ मौका मिल्ने छ ।

छैठौं र अन्तिम उपाय, स्थानीय जनसमुदायको सक्रिय योगदान, समर्पण र त्यागले यो क्षति रोक्न सकिन्छ । किनभने प्रकृति र प्रकृतिका उपहारको वास्तविक मालिक स्थानीयवासी जनता हुन् । राज्य संयन्त्र अहिले ढुकुटी दोहनको तीब्र लुटपात्मा व्यस्त भएको यथार्थलाई आत्मसात् गरी ती निर्दोष र प्रकृति एवं संरक्षणप्रेमी जनसमुदायहरु एकत्रित तथा एकढिक्का हुन र आफ्नो सम्पत्तिको रक्षामा जुट्न बिलम्ब गर्नुहुदैन । ‘बटम अफ एप्रोच संरक्षण’ को नविन र सफल मोडल स्थापना गर्न प्रकृतिका वास्तविक मालिकहरु सचेत, सतर्क र सक्रिय हुनुपर्दछ । प्रदेश र संघको ‘डिले र रिले’ संरचनालाई आँखा, कान खोल्न र संरक्षणको नमूना देखाउन उद्यत हुनुपर्दछ ।

लकडाउन होस् अथवा महामारीको अझ चर्को रुप, प्रकृति संरक्षणको लागि त्यसले कुनै बाधा अड्चन श्रृजना गर्दैन, बरु त्यो प्रकृति संरक्षणको लागि बरदान साबित हुन्छ ।

२ सातापछि आउन लागेको ‘बिश्व बाघ दिवस’ मुलुकले ठाडो शिर र चौडा छाती गरेर मनाउने मार्ग प्रशस्त गरोस् । अनि, बाघ दोब्बर गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय संकल्प पूरा गर्ने निर्धारित समय सन् २०२२ मा आफ्नो बाचा तथा कबोल पूरा गरेर देखाउन सफल होस् । यो काम कठिन तर संभव छ ।

 

–स.र.बाबुकृष्ण कार्की(अ.प्रा.)
पूर्व निर्देशक, राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा बन्यजन्तु आरक्ष निर्देशनालय

Babukrishna Karki.
Brigadier General Babukrishna Karki (Retd)
Former Director,
National Park and Wildlife Reserve Directorate

Like it? Share with your friends!

Nepalisite

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format