पुर्खाले केटाकेटीलाई खेलाउन बनाएको यो बालखेल जस्तै बाघ र गैँडा खोलै खोला बगेका बगै छन् । किनभने सुन्दर भर्जिन नदीहरु सँधै उत्तरबाट दक्षिण पानीढलो हुँदै बगिरहेकै छन् । तर न गैंडा सकिन्छन् न नदी सुक्दछ । पशुपतिको प्राकृतिक भण्डार सँधै भरिभराउ।

हामी बाघ गैंडा हेरेको हेरैं । बाघ गैंडा सँधै चुहेको चुहैं । हेराई कराई र गराई बीचको तादात्त्म्यता र सन्तुलन समिक्षा गर्न बिलम्ब भयो कि ?

विश्वको जैविक पार्क

नेपालको प्राकृतिक सौन्दर्यता पढेर, बुझेर, जानेर कहिल्यै सकिदैन । नेपाललाई फिजिकल्ली अध्ययन अनुसन्धान गरेका टोनी हेगनले स्थानीय बुढापाका र धामी झाँक्रीलाई ठट्यौली गर्दै दुई सय वर्षको आयु त्यसै मागेका होइनन् । नेपाल चिन्न जान्न कम्तीमा ५ सय वर्ष लाग्छ भन्दथे उनी । उस्तै धारणा थियो डा. हर्क गुरुङ्गको । आधुनिक विद्वान र विज्ञहरुको विस्मय पनि उस्तै छ; जुन अतृप्त र अपूर्ण विस्मय ७७ जिल्ला अवलोकन गर्न पाएको पंक्तिकारको पनि छ ।

सिङ्गो मुलुकको जैविक विविधता, भौगोलिक विविधता, धार्मिक–सांस्कृतिक विविधता रोचक र रहस्यमय अध्ययन अनुसन्धानका अरु विशाल विश्व पाठशाला हुन् ।

दुई भिमकाय र महत्वकांक्षी मुलुकका बीच लमतन्न च्यापिएको मुलुकको यही सौन्दर्यता बचाउन राष्ट्रिय निकुञ्ज, आरक्ष र संरक्षण क्षेत्रहरु लहरै स्थापना गरिएका हुन् ।

वास्तवमा मातृभूमि नेपाल सुन्दर संरक्षण क्षेत्रको हरित मालाले सजिएकी छिन् । उत्तरमा खप्तड, रारा, डोल्पा, ढोरपाटन अन्नपूर्ण, मनास्लु, लाङ्गटाङ्ग, गौरीशंकर, सगरमाथा, मकालु र कञ्चनजंघा । दक्षिणमा कोशीटप्पु, पर्सा चितवन, बाँके, बर्दिया, खैरापुर र शुक्ला ।

संरक्षण क्षेत्रको यो रङ्गीन मालाको अवधारणा र डिजाईन्भित्र ईण्टेलिजेन्स मूल्य, सामरिक महत्व, भू–अखण्डता रक्षाको मर्म र भावना लुकेको छ । सिङ्गो मालाभित्र सन्तुलित विकास र राष्ट्रिय सुरक्षाको खाका अन्तरनिहित छ ।

यो लामो मालाको बीचमा हिरामोती जडित् प्राकृतिक सम्पदाको खानी हरियो चुरे पहाड वारपार फैलिएको छ ।

तर प्रकृतिको यो विशाल भण्डार सदियौंदेखि चुहिरहेको छ । जति चुहे पनि सँधै झुसी र हराभर मातृभूमिको चुहावट कुन रसायनले बन्द गर्ने र मुलुकलाई सम्वृद्ध बनाउने सुझाव यो आलेख मार्फत राख्ने जमर्को गरेको छु ।

In Search of Rhinos with Rangers.

Read: What’s Killing Nepal’s Rhinos?

वन्यजन्तुको चुहावट

विश्व सम्पदामा सुचिकृत नेपालको पहिलो चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जबाट गैंडा चुहेको समाचार बाहिर आएको छ । ९३२ वर्ग कि.मि क्षेत्रफलमा सन्तुलित तवरले फैलिएर विचरण गरिरहेका गैंडा केहि वर्षयता एक्कासी निकुञ्जको पश्चिम क्षेत्रमा पोको परेका छन् । वासस्थान सांघुरो, सीमित आहारा (घाँसपानी), प्रजननको झगडा स्वाभाविक हुने नै भयो । फलस्वरुप प्राकृतिक कारणले गत ३ वर्षमा हामीले ठूलो संख्यामा गैंडा गुमाउनु पर्‍यो ।

२०१५ को गणना अनुसार कूल ६४५ मध्ये ६०५ गैंडा निकुञ्जको पश्चिम क्षेत्रमा एकत्रित भएका छन् । ७० प्रतिशत (४५०) भन्दा धेरै गैंडा एउटा क्षेत्रमा एकत्रित हुनु भनेको ज्यादै अप्राकृतिक, अस्वभाविक र असामान्य हो । गैंडाको लागि त्यो रहर होइन बाध्यता हो । हाम्रो नालायकपन हो ।

२०७४ र ७५ हामीले गैंडा हेर्न निकुञ्जको धेरैपटक यात्रा गर्‍यौं । दुर्भाग्य, पहिला पाईला–पाईलामा सर्वत्र देखिने गैंडा पछिल्ला वर्षहरुमा दूर्लभ हुँदै गए । गैंडाको पदमार्ग र दिसा समेत नदेखेपछि विज्ञहरुले सुरुङ्ग खोला र त्रिवेणी हुँदै गैंडाहरु सटिएको भारतको बाल्मिकी टाईगर रिजर्भ गएको हुन सक्ने चिन्ता व्यक्त गरे ।

हाल निकुञ्जको टेम्पल, बगवन्, भेलौजी हुँदै त्रिवेणीबाट भारततर्फ २ वटा गैंडा गएपछि त्यो पुरानो चिन्ता सत्य सावित भएको छ । दूर्लभ पाटे बाघको चुहावट झनै दुखदायी र चिन्ताजनक छ । अरु बन्यजन्तु कति गए आएनन् । तिनका घर सालका रुखहरु मध्यरात हराए । चुरेको बन, गिट्टी, बालुवा राती राती हरायो । अपार जल सम्पदा हरेक सेकेण्ड खेर गयो । जनयुद्धका बन्दुक बारुद खोलाले बगायो । कर ढुकुटीमा आएन चुहेर सकियो । ईन्टेलिजेन्स अनवरत चुहिरहेकोछ । भूगोल हरायो । बिडम्बना, जङ्गे पिलर मात्र मध्यराती झन भित्र भित्र हामीतर्फ सरिरहेकाछन् ।

Chitwan National Park.

यो पनि पढ्नुहोस:बाघ गैंडालाई न्याय दिने निकाय खोई ?

भौगोलिक अभिशाप

नेपालको उच्च हिमाली श्रृङ्खलाको सौन्दर्यताले विश्वको ध्यान खिचेको छ। हिमालबाट पैदा भएको सफा स्वस्थबर्धक र शक्तिशाली जलको पानीढलो दक्षिणतर्फ छ । त्यो अमूल्य जल मातृभूमिलाई अन्धकार पारेर खेर गएको शक्तिशाली पानीले हाम्रो अक्षमता र दरिद्रतालाई कति श्राप दियो होला ? भान्छाका रित्ता गाग्रीले हामी मानवलाई कस्तो गाली दिए होलान् ? सिंचाई नभएर चिरा–चिरा फुटिरहेका धान खेतहरुले हामी व्यवस्थापक भनाउदा महामानवहरुलाई कति खिसिटिउरी गरे होलान् ?

त्यही पानीमाथि छिमेकीको कड्के आँखा लागेको छ । इतिहासदेखि हाम्रो नाम नदी बेचुवामा दर्ज छ । अब, त्यो पानी माथि छिमेकीलाई जितेर विश्वको आँखा गढेको छ । प्रकृतिरक्षा र प्राकृतिक श्रोत साधनको सदुपयोग एवं दिगो विकासमा ध्यान नजाँदा हामीले वर्षेउनी कहालिलाग्दो विपद्को सामना गरिरहनुपरेको छ । २०७४ को डुबान र बाढीले राम्रो पौडिबाज भिमकाय गैंडालाई समेत बगाएर भारत पुर्‍यायो । अन्य साना वन्यजन्तुहरु हजारौं हजारको संख्यामा बगेर गएको देख्ने प्रत्यक्षदर्शीहरु आजपनि नदी किनार बफरजोनमा भेटिन्छन् । अनुनय विनय र हत्तेहिरिक गरेर हामीले ११ वटा गैंडा ट्रकमा लोड गरेर मूलघरमा फिर्ता ल्यायौं । बाँकी आनेकाने र पछिपछि भन्दाभन्दै ल्याउन सकेनौं । अग्लो मुलुक, उचो जमिन र दक्षिण पानी ढलोको अभिशाप भन्दा पनि स्मार्ट व्यवस्थापन र रोकथाम गर्न असमर्थ भएको सत्यलाई स्वीकारेर सुधारको मार्ग पहिल्याउन बिलम्ब नगरौं । चितवनको जस्तो त्यो दुर्दशा कोशीटप्पु, बाँके, बर्दिया र शुक्लाफाँटाले पनि वर्षेउनी बेहोरिरहनुपरेको छ ।

Chitwan National Park.

यो पनि पढ्नुहोस:गैंडाको चोरी शिकार कानमा तेल हालेर बसेको सरकार

फुलबुट्टे बैरी कान

बढाई चढाई नतिजा बनाउने र फुलबुट्टा भरेको कर्णप्रिय समाचार मात्र सुन्ने सुनाउने हाम्रो ढांट्ने झुक्याउने छलकपट संस्कारले हामी २ वर्ष अगाडि पूर्व निर्धारित र तयारी गैंडा गणना गर्न डरायौं । धेरै दर्जन गैंडा मरिरहेको घटनाले गैंडाको संख्या घट्न सक्ने भयले हामी पछि हटेका थियौं ।

गत वर्ष फेरि गैंडा गणनालाई बजेट विनियोजन गरेर उत्कृष्ट नजिर राख्यो वन तथा वातावरण मन्त्रालयले । संरक्षणविदहरुले हर्षित् भएर सरकारको त्यो साहसिक कदमको प्रशंसा गरे ।

दूर्भाग्य, गैंडा मर्न बन्द भएन । फेरि पुरानै डरले हामीले गैंडा गणनाको दोश्रो निर्धारित कार्यक्रम पनि रद्द गर्‍यौं । योजना सुन्दर, कार्यान्वयन शून्य । अवोध गैंडालाई चरम अन्याय र अत्याचार । गैंडा हेरेको हेरैं भए ।

२ वर्ष अगाडि हामीले पाटे बाघ गणना गर्‍यौं । विश्व सम्पदा चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जबाट अनायास २७ बाघ हराए । चुहेको भनौं कि हराएको । परिणाम ज्यादै अनपेक्षित र दूर्भाग्यपूर्ण आयो । हामीले निर्धारित समयमा नतिजा सार्वजनिक नगरेर छलछाम र टालटुलको बाटो खोज्यौं । तर खुला आकासमुनि फिल्डमा डिजिटल क्यामराको रेकर्ड डिलिट् र करेक्शन गर्न सम्भव थिएन । बाघले दुरुस्त नतिजाको न्याय पाए । दुरुस्त नतिजालाई न्याय नभनेर अरु के भन्ने हो र ? चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा चुहिने सानो छीद्र होइन ‘ब्ल्याक होल’ जस्तो दर्जनौं दर्जन भिमकाय गैंडा र स्मार्ट पाटेबाघ हराउने भ्वाङ्ग परेको प्रमाणित भयो ।

एउटा बेईमान : सय नोक्सान

कमजोरी लुकाउन हामीले बेईमान गर्दै गयौं । तर एउटा बेईमान् गर्दा सयौं नोक्सान भएको हेक्का राखेनौं ।

न बाघको चुहिने प्वालबाट पाठ सिक्यौं, न गैंडाको भ्वाङ्गबाट । निकुञ्जमा ठूलो भ्वाङ्ग परेपछि अरु असंख्य जीवजन्तु चुहिएर जाने नै भए ।

साहसिक निर्णयको कार्यान्वयन गरेर सत्यतथ्य दुरुस्त पत्ता लगाएको भए छिद्र पत्ता लाग्ने थियो । छिद्रलाई समयमा टाल्न पाएको भए प्वाल पर्ने थिएन । प्वाल देख्ने टाल्ने हिम्मत गरेको भए भ्वाङ्ग पर्ने थिएन ।

यो ‘काग बाठो’ को चाल भयो । हामीलाई नोक्सानी माथि नोक्सानी भयो ।

न चुहिएको गैंडा फिर्ता पाउनु । न हराएको बाघ फेला पार्नु । बगेको खोला नफर्किए झैं चुहिएर हराएका हाम्रा सम्पदा हाम्रा लागि ठूलो नोक्सान मात्र होइन बरु हाम्रो कमजोर व्यवस्थापन र संरक्षणको दशी प्रमाण थिए ।

यो पनि पढ्नुहोस:बच्चा गैंडाको मृत आत्मासँग माफी मागौं : अब गल्ती नहुने संकल्प गरौं

भुल स्वीकार र फुलबुट्टा अस्वीकार गरौं

चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको पूर्वी र मध्य क्षेत्रमा पानीको सतह घटेको र सुख्खा भएको सत्य हो । घाँसे मैदान चरिचरण, आहार घटेको अर्को सत्य हो । सौराहाको उत्ताउलो शहरिकरण, भड्किलो सफारी र मानव अतिक्रमण गैंडा भगाउने थप टड्कारा कारणहरु हुन् । प्राकृतिक क्षतिको ओहिरो पहिरो माथि अतिक्रमण र चोरी शिकार समस्या बल्झेको अर्को ध्रुबसत्य हो ।

यी लुकाउने र रफ्फु भर्ने सामान्य कुरा होइनन् । बरु सत्य पत्ता लगाएर त्यसलाई आत्मसात् र स्वीकार गरेर थप क्षति रोक्ने, क्षति न्यूनिकरण गर्दै जाने र त्यसलाई शून्यमा झार्ने हिम्मत गर्नु बुद्धिमानी हुने छ ।

पंक्तिकारको जोडदार सिफारिस भूल स्वीकार गरौं र पाठ सिकेर क्षतिपूर्तिको बाटो अपनाउ भन्ने हो । हिजो द्वन्द्वकालमा हाम्रा निकुञ्ज प्राय: रित्तो भइसकेका थिए; वन र वन्यजन्तु चुहेर होइन द्वन्द्वले मासेर र मारेर । हामीले हाम्रो भूल सहश्र स्वीकार गर्‍यौं । सबै दोष अरुलाई होइन आफै लियौं । फलस्वरुप परिणाम ‘शून्य शिकार’ को आयो । त्यसले ५ वर्ष निरन्तरता पायो । निकुञ्ज आरक्ष वन्यजन्तुहरुले भरिन पाए । राष्ट्रको ईज्जत र गौरव बढ्यो । अन्तर्राष्ट्रिय संरक्षण समुदायले तारिफ र कदर गरिरह्यो । हिजोको त्यो नजिर र स्वअनुभवमा टेकेर यो सिफारिस गर्दै छु – फुलबुट्टा होइन, भूल स्वीकारुम् ।

विचित्रको भण्डार

नेपालको प्राकृतिक भण्डारको गहराईमा पुग्न मैले जिउदो प्रकृतिविद् मेरो गुरु श्रद्धेय डा. तिर्थ बहादुर श्रेष्ठलाई गुहार्नुपर्दछ । न जलवायु परिवर्तनले पगाल्न सके हाम्रा सेता हिमाललाई । न समुन्द्रले अनवरत चुसेर सुकाउन सक्यो हाम्रा नदीहरुलाई । न संसारको रेलमार्गले मास्न सक्यो हाम्रो साल फरेष्टलाई । न त डुबान र बाढी पहिरोले बगाएर सकिए हाम्रा जीवजन्तु र जलचर । कहिल्यै नसकिने नेपालको प्राकृतिक भण्डारण । जति चुहियो मासियो, उति बढिरहने र सँधै झुसी भरिरहने धन्य पशुपतिको प्राकृतिक भण्डारण ।

यही सत्य हो– हामी माथि सबैको आँखा । यही यर्थाथ हो– सुन्दर र प्रकृतिको धनी नेपालमाथि सबैको अर्जुन दृष्टि । र, हिराजस्तो हाम्रो पौरखी जनशक्तिको अपार माया एवं सर्वत्र माग माथि माग ।

सुख र सम्वृद्धिको बाटो

प्रकृति रक्षा भए मात्र मुलुकको रक्षा सम्भव हुन्छ । हरियो वन र हरित नेपालले मात्र प्राकृतिक विपद्लाई रोकथाम गर्न सक्दछ । वातावरण र वन्यजन्तु पर्यटन भविष्यको नयाँ पर्यटन भिजन हुने छ । हरित कृषि, अर्गानिक उत्पादन, जडिबुटी खेती, जल उद्योग र पर्यटन, वातावरणमैत्री एड्भेन्चर तथा स्वच्छ स्वस्थ सफा हावा नेपालको सम्वृद्धिका आधारशिला हुन् ।

ज्ञात अज्ञातबस इतिहासदेखि आजसम्म भएका चुहावट तत्काल बन्द गर्नुपर्दछ । गैंडाको चुहावट तत्काल रोक्न चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज लगायतको घाँसे मैदान व्यवस्थापनलाई प्राथमिकताका साथ अगाडि बढाउनुपर्दछ । निकुञ्जहरुको व्यवस्थापन र संरक्षणलाई सुदृढ बनाउनुको विकल्प छैन ।

गैंडा गणना शीघ्र गरेर जस्तोसुकै परिणाम होस त्यसलाई सार्वजनिक गर्नुपदछ । आफ्ना कमजोरी हिम्मतका साथ आत्मसात र स्वीकार गरेर सुधारको पहल गर्नुपर्दछ । नेपाली सेनाले यसको प्रारम्भ गरेको सुखद् खबर छ । तर उसको मात्र एकल पहलता कामयाबी हुँदैन । राष्ट्रिय संरक्षण प्राथमिकताले निर्देशित गरेको टीमवर्क अति आवश्यक छ ।

सन् २०२२ सम्ममा बाघ दोब्बर गर्ने राष्ट्रिय संकल्पलाई प्राथमिक र राष्ट्रिय अभियानको रुपमा अगाडि बढाउनुपर्दछ । यसको अगुवाई समेत ऐतिहासिक संरक्षण खम्बा नेपाली सेनाले गर्नु बान्छनीय हुने छ । गैंडाको मूलघर चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जको व्यवस्थापन ज्यादै कठिन र चुनौतिपूर्ण भएकोले नेपाली सेनाको उल्लेख्य श्रमदान र सक्रिय योगदान कामयावी हुने छ ।

चुरे दोहन र विनाशले ‘राष्ट्रपति चुरे कार्यक्रम’ लाई धज्जी उडाईरहेको यर्थाथलाई शीघ्र सच्याउन ‘चुरे संरक्षण’ लाई प्रभावकारी बनाउनुपर्दछ । अहोरात्र चुहिरहेको र हराईरहेको चुरे भविष्यमा चुहेको गैंडा जस्तो फर्केर नआउने भएकोले चुरे विनाश तत्काल रोक्नुपर्दछ ।

वैज्ञानिक वन व्यवस्थापनको नाममा मुलुकको ‘ग्रीन गोल्ड–साल फरेष्ट’ सखाप पारियो । जुन फिर्ता आउने संभावना छैन । जंगल क्षेत्र माथि राजनीतिक कब्जा नगर्ने हो भने त्यो साल फरेष्ट फिर्ता पाउन १ सय प्लस वर्ष कुर्नुपर्ने हुन्छ । यस्ता अक्षम्य नीतिगत भुलहरु भविष्यमा दोहोरिन दिनुहुँदैन ।

कथित सुकुम्बासी अथवा भोटब्याङ्कको नाममा वन जंगल क्षेत्र बाँड्ने सस्तो लोकप्रियताको सहारा लिनुहुँदैन सरकारले । बरु २४ प्रतिशत संरक्षण क्षेत्र बढाएर ३० प्रतिशत पुर्‍याउने राष्ट्रिय संकल्प सफल र साकार पार्न गुरुयोजना कार्यान्वयनमा अर्जुन दृष्टि लगाउनुपर्दछ ।

के पुर्खाले हामीलाई सगौरव सुम्पिईएका प्राकृतिक सुन्दर सम्पदाको दिगो रक्षा गर्न हामी अक्षम भएकै हो त ?
पक्कै होइन । आधुनिक प्रविधिको आजको युगमा आफ्ना अमूल्य वन्यजन्तुहरु रेडियो कलर गरौं । निरन्तर अध्ययन, अनुसन्धान, गणना र अनुगमन गरौं । क्रसबोर्डर ईण्टेलिजेन्स र अनुगमन संयन्त्रको विकास र अभ्यासमा जोड दिउं । चुहेर सीमा पारि गएका सम्पदा दुई वा त्रिपक्षीय वार्ताद्वारा सल्टाउं र फिर्ता ल्याउं । आफूतर्फको वन्यजन्तुको बासस्थान सुन्दर, धनी, शान्त र सुरक्षित एवं नचुहुने बनाउन राष्ट्रिय संकल्प गरौं । सबैले जवाफदेहिताको डिग्री बढाएर विश्वको एकमात्र प्राकृतिक पाठशाला सिङ्गो देश नेपालको प्राकृतिक सम्पदा (जल, जमिन, जंगल, जनशक्ति, हावा) को दोहन, विनाश र क्षति रोकेर प्रकृतिआशिष पशुआशिष प्राप्त गरुम् । हामी सबै पवित्र विश्व पाठशालाको पुजारी र पहरेदार भएर हानी नोक्सानी विरुद्ध एकजुट भएर उभिउ र संरक्षणमा समर्पित हुन सकूम् । प्रकृतिले हामीलाई सम्वृद्धि, सुख र खुशी दिने अवस्यम्भावी छ ।

जय प्रकृति संरक्षण ।


बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो ।

 


Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format