बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो,

दीर्घ सेवामा ७७ जिल्ला, सम्पूर्ण निकुञ्ज आरक्ष संरक्षण क्षेत्र, प्रायः सबै हिमाल, नदी नाला, ताल, झरना, तिर्थस्थल पुग्न पाइयो । ज्यादै दुर्लभ अवसर !

कति महान् र विशाल संस्था ! कति धेरै अवसरको खानी ! त्यसैले आफूलाई संस्थाको सदैव ऋणी सम्झन्छु । अनि पूर्व राजा ज्ञानेन्द्रको २० वर्ष अगाडि बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको घत् लाग्दो वाणी सधैं कानमा गुन्जिरहन्छ– “नेपाल विश्वमा होइन, विश्व नेपाल भित्र छ । नेपालको पत्र पत्र घुमेर हेर्नु, त्यहा सिङ्गो संसार फेला पर्दछ ।”

हिमालको सौन्दर्यता छुट्टै । महाभारत चुरेको विशेषता पृथक । तराईको जैविक विविधता झन प्रचुर रहस्यमय रमाईलो तर चुनौती र जोखिम पनि उस्तै धेरै ।

नेपालगञ्ज, बुटवल र ईटहरीको स्टाफ डिउटी । बर्दियाको गुल्मपति, सिरहाको गणपति, ईटहरीको बाहिनीपति र पटक पटकको काम चलाउ पृतनापति । तीन तहको कमाण्डमा भोगेको एउटै पीडा र मनखत् ‘सर्पदंश’ ।

यो पनि पढ्नुहोस:बाघमारा नियन्त्रणको नयाँ अभिभारा

जेष्ठदेखि भाद्रसम्म प्रचण्ड गर्मी, तातो हावा (लु), बाढी र डुबान । त्यसमाथि बिच्छिसँगै अत्यधिक सर्पदंश । अझ यो वर्ष कोभिड महामारीको पीडा ।

सर्प प्रकृतिको गहना । सर्पको आफ्नै धुन, आफ्नै बाटो, आफ्नै गन्तव्य, आफ्नै शिकार । आफ्नै समयतालिका आफ्नै विचित्रको जीवन लिला । आफ्नो शिकार बाहेक अरुलाई नखोज्ने आक्रमण नगर्ने लज्जालु र स्वाभिमान बानी । तर हमेशा चलाख र प्रतिरक्षामा सचेत । कसैले छोयो, चलायो, थिचोमिचो गर्‍यो र दु:ख दियो भने प्रतिरक्षामा उत्रने र टोक्ने खतरनाक आदत ।

यो पनि पढ्नुहोस: विश्व बाघ संरक्षण दिवसःहामी बाघहरुको अभिवादन

रहर होइन बाध्यता
गुल्मपतिको जिम्मेवारी क्षेत्र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज । सर्पको झन् धेरै बिगबिगी । मेडिकल प्राविधिकलाई झापा सर्पदंश उपचार केन्द्रको अनुभव सिक्न पठाएँ । आफू नन्–मेडिकल व्यक्तिको पनि चासो र जिज्ञाशा ह्वात्तै बढ्यो । रहरले होइन बाध्यताले । बर्दियाको बिरामी नेपालगञ्ज पुर्‍याउन कम्तीमा ९० मिनेट लाग्दछ । जति ढिलो भयो विष शरीरमा चढ्दै जाने र उपचारको समय गुज्रिने भएकोले शीघ्र स्थानीय उपचार उपलब्ध गराउनु बद्धिमानी हुने भएकोले त्यसलाई बाध्यता मानेको हो ।

दीर्घ सेवाको दौरान धेरैवटा नाकाबन्दी भोग्नुपर्‍यो । नाकाबन्दीमा औषधीको बाटो हेरेको र बिरामीको ज्यान गएको घटना ज्यादै पीडादायी रह्यो । हामीले औषधी बाटोमा आउदै छ भन्नु बिरामीको शरीर पोल्नु, दुख्नु, शिथिल हुनु, कमजोरी बढ्नु, आँखा लोलाउनु र हराउनु, थुक सुक्नु, स्वर भासिनु, रक्तचाप घटेर बेहोस हुनु र अन्त्यमा स्वासप्रवास अवरुद्ध भएर काखमा प्राण गएको सम्वेदनशील घटनाले २ वटा पाठ सिकायो ।

पहिलो तराईका हरेक ब्यारेक र पोष्टलाई सर्पदंश तालिम र अभ्यास दिएर बिरामीलाई प्राथमिक उपचार दिन सक्षम र दक्ष बनाउनुपर्ने । दोस्रो, बराबर नाकाबन्दी खेपिरहनु पर्ने र विद्युत आपूर्तिको स्थायी समाधान नपक्रेको मुलुकले एण्टी स्नेक भेनम औषधीको आफैले उत्पादन गर्नुपर्ने ।

काखमा प्राण त्याग्ने पीडितहरुको दिवंगत आत्माले यो उद्धारकर्मीको मनको दियो बालिदियो । आँखाको टाप खोलिदियो । बाक्लो दिमागमा विकल्प र निकासको बीउ रोपिदियो ।

यो पनि पढ्नुहोस:बिश्व किर्तिमानको अपूर्व अवसर

धेरै अगाडिदेखि तराईमा नेपाली सेनाले सर्पदंश केन्द्रहरु मार्फत सर्पदंश उपचारमा उल्लेखनीय योगदान पुर्‍याउदै आएको छ । तर सधै काकाकुल झैं खालीहात अर्काको औषधीको बाटो हेर्दा हेर्दा गरेर………….

अध्ययन र अनुसन्धान
प्रकृतिको अमूल्य उपहार सर्प आफ्नै वनजङ्गल र करेसाबारीमा । घोडाको प्रजनन केन्द्र र जात जातका घोडाहरु आफ्नै तबेलामा । सजिलै र छिटै एण्टी स्नेक भेनम बन्ने मितव्ययी सम्भाव्यताको ढोका भेटियो । अति आवश्यक जनहितको पवित्र कामलाई आवश्यक सर्प उपलब्ध गराउन राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभाग हर्षका साथ उत्साहित भयो । फाष्ट ट्रयाकबाट औषधी उत्पादन गर्ने जनहितको धार्मिक योगदान गर्न प्रधानसेनापति मञ्जुर भए । तत्कालिन सैनिक पशु चिकित्सालयका निर्देशकले प्राविधिक अध्ययन अनुसन्धान, समन्वय, कानूनी अड्चन सबै अध्ययन गरिदिए र ‘अगाडि बढ्नु राष्ट्रिय आत्मनिर्भरता र स्वाभिमानको कोशेढुंगा’ भनेर सिफारिस गरे ।
अन्तर मन्त्रालय, विभाग, महानिर्देशनालय र कार्यालयहरुसँग सम्पर्क सम्बन्ध र समन्वयको जिम्मा मैले लिएँ ।

हाम्रा प्राविधिक विज्ञले एण्टी स्नेक भेनम सँगै टिटानस र एण्टी रेबिज् हाईपर ईम्युन् सिरम् समेत उत्पादन गर्न सकिने उत्साहजनक अतिरिक्त राय थप गरे र हाम्रो हौसला बढाइदिए ।
हाम्रा दर्जनौं गृहकार्य, प्रस्तुतिकरण, छलफल र मिटिङ्ग अगाडि बढे । सानो तर सम्वेदनशील औषधीको उत्पादन हामी आफैं गरेर आत्मनिर्भरताको बाटो समाउने भयौं ।

नेपाली सेनाले आफू आत्मनिर्भर भएर राज्यलाई समेत आत्मनिर्भरताको बाटो डोर्‍याउन लिएको पहलतालाई सरकार, राजनीतिक नेतृत्व उसको प्रशासनले सगौरव प्रशंसा गर्‍यो ।

यो पनि पढ्नुहोस: बाघको मनोविज्ञान: कहिले जाला हाम्रो ध्यान

हात्ती आयो हात्ती आयो फुस्सा
वि.सं. २०७२ सालको पर्लयकारी महाभूकम्पले हाम्रो तयारी, फायल सबै पुरिदियो । नेपाली सेनाको प्राथमिकता, जिम्मेवारी, काम खोजीकार्य, उद्धार र राहत केन्द्रित भयो । लामो समयसम्म जारी यो कामको दौरान प्रधानसेनापति फेरिए । सरकार फेरियो । औषधी उत्पादनको आत्मनिर्भर बाटो भीर पहिरोले बगाए जस्तै भयो । यसबाट सबैभन्दा दु:खी हामी फिल्डमा काम गरेर सुन्दर सपना बुन्नेहरु भयौं । अवकाशप्राप्त ती साहसी प्रधानसेनापतिको सपना तुहियो र आज पनि उनको मनखतको घाउ आलै छ ।

सर्पदंश क्षति शून्यको उद्देश्य
सामुदायिक स्वास्थ्य सेवा केन्द्र दमकमा आ.व. २०७६/७७ मा ८८३ सर्पले टोकेका बिरामी आएको रेकर्ड छ । जसमध्ये प्राय: गरिब, किसान, असहाय, अशिक्षित र ५५ प्रतिशत महिला थिए । यसबाट सालाखाला पूरा तराई र भित्रि मधेशको क्षतिको वर्षेउनीको आंकडा अनुमान लगाउन सकिन्छ । जुन अझै भयावह छ ।

नेपालमा ८९ प्रजातिका सर्पहरु पाईन्छन् । जसमध्ये १८ वटा मात्र विषालु छन् । ६ प्रजातिका करेत, ३ प्रजातिका गोमन, ७ प्रजातिका भाईपर विषालु सर्पमा पर्दछन् ।

साथमा अनिवार्य टर्चलाईट् हुनुपर्ने, वर्षादमा गमबुठ र लामो बुठ् लगाउने, टुनिकेट बोक्नुपर्ने, झुलको अनिवार्य प्रयोग, सरसफाई र सचेतना कार्यक्रमले नेपाली सेनाले आफ्नो जनशक्तिलाई क्षतिशून्य बनाउदै उद्धार र उपचारमा लगाउन सकेको मेरो अनुभव छ ।
सरकारले जनतालई ‘सर्पदंश क्षति शून्य’ गर्ने उद्देश्य राख्नुपर्दछ । दुवैको सहअस्तित्व अगाडि बढाउदा यदाकदा क्षति हुन्छ नै । त्यसको लागि अरुको बाटो हेर्ने, पर्खिने र आउदै छ भनेर पीडितलाई झुक्याउने होइन । बरु, त्यो अति आवश्यक र महत्वपूर्ण औषधी आफ्नै चिसो हावापानीमा आफ्नै माटोमा आफ्नै बाहुबलबाट आन्तरिक उत्पादन गरेर आत्मनिर्भरताको बाटोमा अघि सर्ने पहल र प्रयास गर्नुपर्दछ । नेपालको लक्षिणको माटो र स्वच्छ चिसो हावापानीको यो औषधी झन् रामवाण र निर्यात योग्य समेत हुने विज्ञहरुको दावीमा दम छ ।

बिरालोको घाँटीमा घण्टी
राष्ट्रिय कल्याणकारीको यो काम पूरा गर्न नेपाली सेनाले पहलकदमी लिनुपर्दछ । बम, गृनेड र गोली बनाउने अर्को हातले अति आवश्यक औषधी बनाएर राज्यलाई आत्मनिर्भरउन्मुख बनाउनु राष्ट्रिय हितको पक्षमा हुने छ । कच्चापर्दाथ, ईमान्दार जनशक्ति र दृढ इच्छाशक्ति भएको नेपाली सेनाले यो काम तुलनात्मक थोरै लागतमा सम्पन्न गर्न सक्ने छ । उत्पादित माल गुणस्तरीय हुने छ । स्टोरिङ्ग र वितरणको काम पारदर्शी र जवाफदेहि ढङ्गबाट सम्पादन हुन सक्ने छ ।

जारी तमाम कल्याणकारी काममा यो अर्को वजनदार र उच्च त्याग झल्किने कल्याणकारी काम हुने छ । यसमा कच्चा पर्दाथ, जनशक्ति, पहलता, व्यवस्थापन नेपाली सेनाको र अनुगमन, स्वीकृति, आर्थिक सहयोग स्वास्थ्य मन्त्रालयको रहने मोडल बान्छनीय हुने छ ।
यसको लागि बिरालोको घाँटीमा घण्टी झुण्ड्याउने काम वर्तमान संगठन प्रमुखबाट होस् भन्ने अपेक्षा राखेको छु ।

प्रकृति संरक्षणको ऐतिहासिक खम्बा नेपाली सेनाको लागि उनै प्रकृतिका उपहार सर्प र घोडा मिलाएर तयार पारिने ओखतीले आम नागरिकको सच्चा हित गर्ने छ ।

सरकारी भिजन
नेपाली सेनालाई दिनुपर्ने काम यो हो । औषधी खरिद र आपूर्तिको सुनियोजित झेली र काईते जिम्मेवारी नेपाली सेनालाई दिनु हुँदैन थियो । एण्टीस्नेक भेनम परीक्षण उत्पादन हुन सक्दछ । त्यो सफल हुने निश्चित छ । त्यसमा एण्टी रेबिज् हाईपर ईम्युन सिरम् र टिटानस् उत्पादनका युनिट थप गर्न सकिन्छ।

भोली सफल परीक्षण र परिणामपछि सबै औषधीको राष्ट्रिय उत्पादन प्रारम्भ गर्ने सरकारी भिजनको आन्तरिक र बाह्य तारिफ हुने छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले कदर गर्ने छ ।

शिशु प्रजातन्त्रको बदनाम र बेइज्जति हुने गरेर कौडीको भाउमा बेचिएका उद्योगहरुलाई आवश्यकताको पहिचान गरी छिटो भन्दा छिटो खोल्नु र आत्मनिर्भरताको बाटो रोज्न किन बिलम्ब गर्नु ?

शुभकामना
स्वास्थ्य मन्त्रालयको जनशक्ति मुख्यत: विज्ञ र प्राविधिकहरु हुन् । तर, त्यो प्राविधिक जनशक्तिलाई भेडासरह निरक्षर राजनीतिज्ञले हाकिरहेको हुन्छ प्राय: । वन, शिक्षा, विज्ञान, अर्थ, जलस्रोत प्राय: सबै मन्त्रालयका गुदी समस्या नै त्यही हो ।

यो लेख लेख्दै गर्दा मनको एउटा खुलदुली त्यही हो कुन दिन; र क्षणमा स्वास्थ्यमन्त्री चिप्लिने हुन् । चिप्लिनुपर्ने उहिले हो । किनभने भविष्यका महामारीले यस्तो अदूरदर्शी, अपरिपक्व, फितलो र कच्चा नेतृत्व नपावस् ।

अर्को समस्या राजनीतिक नेतृत्व, प्रशासनिक संयन्त्र र प्राविधिक विज्ञको सोच, ताल, शैली, कार्यमा सामञ्जस्यता शून्य छ । एउटा रेलका यी डिब्बाहरु छुट्टिएर कहिल्यै गन्तव्यमा नपुग्ने आ–आफ्ना ताल र गतिमा घिस्रिरहेका छन् । नेपालको यो सही र व्यवहारिक यर्थाथले गर्दा पनि जनताको सेवक नेपाली सेनाले यो कामको पहलता र नेतृत्व लिइदिनुपर्दछ ।

सर्प सिंहदरबारमा हम्मेशी आउदैनन् । सिंहदरबारले सर्प र तराईको गरिबी कसरी देखोस् ?

सर्पदंशको स्थायी समाधान सम्वृद्धि हो । तर समथर, उर्वर, सुगम र सुन्दर तराईमा किन आजसम्म व्यापक गरिबी, अशिक्षा, रोग, भोक र बेरोजगारी छ त्यसको जवाफ सिंहदरबारसँग कसो नहोला ?

पंक्तिकार स्वयं सर्पदंशको पीडित होइन । तर, सर्पदंश केन्द्रमा उद्धारको लागि स्वस्फूर्त भिड्दा औषधीको बाटो हेर्दाहेर्दै र मुखमा राम राम जप्दाजप्दै आफ्नो काख हात र आँखा अगाडि मृत्युवरण गर्न बाध्य ती धेरै दिवंगत आत्माहरुको सजीव भुक्तभोगी साक्षी हुँ । तसर्थ, एक होइन धेरै सर्पले डसेको भित्री पीडा छ यो आत्मालाई । र, भविष्यमा पर्ख पर्ख दबाई आउदै छ, भन्सारमा अड्एिको छ, नाकाबन्दी खुल्दै छ भनेर झुटो आश्वासनमा थप पीडितको व्यर्थ ज्यान नजावस भन्ने सादर पुकार छ ।

तसर्थ, सदियौंदेखि जारी र वर्षेउनी दोहोरिने यो पीडादायी रोगको समयमा ठीक औषधी चलाएर मानिसको ज्यान बचाउन हामी चुक्नुहुँदैन । त्यो अमूल्य औषधी हाम्रै आँगन बगैंचामा खेर गइरहेको अवस्था छ । जरुरी छ केबल दृढ इच्छाशक्ति, सामान्य प्रशोधन र नियमित उत्पादनको ।

“तराईस्थित समदूरीमा पृतना र बाहिनी अड्डामा अवस्थित सर्पदंशकेन्द्रलाई थप स्रोत साधन र सुविधा सम्पन्न बनाउन विशेष ध्यान दिउँ । अनि हिमाली मातृभूमिमा उत्पादित रामवाण औषधीले पीडितको दर्द निको पारेर सकुशल घर पठाईदिउँ ।”

यो वर्षको सर्पदंश चुनौतिको मध्यान्तरमा तयार पारेको यो लेखको माग र मक्सद् बस् यतिमात्र हो ।

बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो

Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format