श्रद्धेय संरक्षण अग्रज रामप्रित यादवले सुनाउनुभयो – सन् १९९४ मा २६ ओटा हात्ती परिचालन गरेर सुरु गरेको गैँडा गणना हिजोजस्तो लाग्दछ । कति विशाल उत्सव । कति उत्साहित संयुक्त टिम । कति शान्त र अनुशासित हात्तीहरु । कति धेरै प्रतिबद्ध हात्तीसारेहरू । कति दृढ सङ्कल्पित एकभक्त गणकहरू ।

विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जमा अहिले यो उत्सव जारी छ । हामी दुई र धेरै भुक्तभोगी संरक्षणकर्मीहरू साँझ बिहान प्रार्थना गरिरहेका छौँ – कुनै अप्रिय घटना नहोस् । अनपेक्षित जोखिम मोल्नु नपरोस् । उत्सव उत्सव जस्तै रमाइलो र सफल होस् । यो आलेख जारी त्यही पुण्य कामको समीक्षा गर्न तयार पारिएको हो ।

Counting Rhino in Chitwan in Progress.

जोखिम नै जोखिमको उत्सव

एउटा हात्तीलाई मात चढे के गर्ने ? जङ्गली हात्ती, गैँडा, बाघले आक्रमण गरे के गर्ने ? चारैतिरबाट डढेलोले घेरे के गर्ने ? आँधीबेहरी हुन्डरी आएर रात्री क्याम्प उडाइदियो भने कसो गर्ने ? हात्ती दलदल र धापमा फसे के गर्ने ? गणक घाइते–बिरामी भए के गर्ने ?

मौसमका विविध रङ्गीन रूप हाम्रा काबुमा हुँदैनन् । न वन्युजन्तुको स्वभाव, तनाव र आक्रमणको पूर्वानुमान गर्न सकिन्छ । दशा लागेको बेला अनुशासित घरपालुवा हात्तीले आफ्नै माहुतेको ज्यान लिइदिन्छ ।

वास्तवमा गहिरिएर सोच्यो– हेर्‍यो भने जता हेर्‍यो, उतै काल नै काल देखिन्छ । त्यही भएर हुनुपर्छ वनदेवीको भव्य पूजा गरेर गणना सुरु गर्ने गरिएको । सबैले हरेक बिहानी माटो, वन र वनदेवीलाई ढोगेर गणनालाई निरन्तरता दिने गरेको । सुरक्षाको दह्रो र भरपर्दो व्यवस्था समेतको योजना र तयारी गर्नुपरेको ।

गणनामा सामेल हात्तीको सधैँ १२ बजेको हुन्छ । थकाइ, तनाव, रिस, क्रोधको सीमा नाघेको हुन्छ । उही ताल हुन्छ माहुतेहरूको । झन् १३ बजेको हुन्छ गणकहरूको । भोक, तिर्खा, निद्रा थकाइ,पीडा, दर्द, रोगको तनावले गाँजेको हुन्छ गणकहरूलाई । अझ यो वर्षको गणनामा महिला गणकहरूको सहभागिता रहेको सुनिन्छ । तिनीहरूको पीडा झन् धेरै होला स्वभावतः ।

प्रश्न उठ्छ – गैँडा गणना उसो भए उत्सव हो कि पीडादायी मिसन अथवा काल ?

जवाफ सरल, स्पष्ट र सीधा छ – यो विशेष उत्सव हो । भव्य समारोह हो । पवित्र र धार्मिक उद्देश्य अन्तरनिहित विशिष्ट पुण्य काम हो । त्यसैले सधैँ यो सफल हुन्छ ।

Counting Rhino in Chitwan in Progress.

यो पनि पढ्नुहोस:गैँडा गणना : नम्बर होइन, वासस्थान सुधार आजको आवश्यकता

पछाडि फर्केर हेर्दा

म कति भाग्यमानी ! सन् २०२० मा आफ्नै बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा गैँडा गणना भयो । म खुसीले तीन हात माथि उफ्रिएँ । आफू हात्तीको ढाडमा बसेँ । आफ्नो अपरेसन टिमलाई पनि हात्तीमाथि राखेँ । सुरक्षा इन्चार्जलाई आफ्नो निकुञ्ज चिन्ने जान्ने, बुझ्ने यो दुर्लभ अवसर हो । सुरक्षा चुनौतीहरू (चोरी सिकार, पासो, विषादि, वन विनाश, घुसपैठ, नाका पहिचान) पत्ता लगाउन र चुस्त सुरक्षा योजना तर्जुमा एवं कार्यान्वयन गर्न यो किनेर नपाउने मिलियन डलर अमूल्य अपूर्व अवसर थियो । आफू सहभागी भएपछि चिफ वार्डेन पनि सहभागी हुनुभयो । सुनमा सुगन्ध भयो । गैँडा गणना उत्सवभन्दा ठूलो ‘महान् चाड’ जस्तो भयो ।

हामीले उक्त मिसनका क्याप्टेन डा. शान्तराज ज्ञवालीको आदेश निर्देशन अक्षरशः पालना गर्‍यौँ । गैँडा गणनालाई सञ्चालन, निर्देशन र नियन्त्रण गर्ने मुख्य नेतृत्वलाई क्याप्टेन भनिन्छ । हाम्रा मिसन क्याप्टेन मेरा संरक्षण गुरु गैँडा विज्ञ उही डा. ज्ञवाली हुनुहुन्थो । हामी सबैको नङ–मासुको सम्बन्ध थियो । गैँडा गणनाले टिम बिल्डिङ र टिम वर्कलाई सिमेन्टको भन्दा बलियो रसायनले जोडिदियो ।

त्यति बेलाका महानिर्देशक डा. तीर्थमान मास्के । डब्लुडब्लुएफका राष्ट्रिय प्रतिनिधि डा. चन्द्र गुरुङ । किङ महेन्द्र ट्रस्टको मान, शान र गरिमा विश्वव्यापी महिमा बोकेको गौरवशाली संस्था जस्तो । फिल्ड प्रोजेक्ट म्यानेजर डा. ज्ञवाली स्वयं । आफ्ना हाकिम चिफ वार्डेन शिवराज भट्ट । केन्द्रदेखि फिल्डसम्म ज्यादै प्रतिबद्ध हार्डकोर संरक्षणकर्मीहरूको चेन अफ कमान्ड ।

न घरजग्गा व्यापारको चिन्ता । न आवश्यकताको हिमचुली । न इच्छा आकाङ्क्षा–महत्वाकाङ्क्षको ठेली । न पाहुना न परिवार । न राजनीतिक माग र दबाब । रामराज्यजस्तो निकुञ्जमा हाम्रो एकभक्ति एकाग्र संरक्षण पहल, प्रयास र परिणाम । जीवनमा बिर्सन नसक्ने एउटा दुर्लभ उत्सव ।

संयोगले १५ वर्षपछाडिको गैँडा गणना उत्सवको उद्घाटनमा सहभागी हुन प्रतापपुर (चितवन) पुगेँ । त्यहाँ राजनीतिक परिवर्तनको अनौठो तामझाम छिरेको आभास भयो । जङ्गल अमैत्री र मिसन अमैत्री रङ्गीचङ्गी भड्किलो भीड र खर्चले दिने परिणाम कस्तो होला भनेर चिन्तित भएँ ।

चिन्तालाई दबाउने सकारात्मक परिवर्तनले तुरुन्त उत्साहित तुल्यायो– सबै हात्तीमा जिपिएस थियो । फोटो खिच्न मोबाइल थियो । स्मार्ट पेट्रोलको अवधारणा अनुसार रियल टायम इमेज हेरेर क्याप्टेनले हात्तीहरू कन्ट्रोल गर्दथे । कुन हात्ती धेरै अगाडि छ, कुन पछाडि छुट्यो, कुन धेरै टाढा गयो र ग्याप सिर्जना गर्‍यो ? क्याप्टेन माधवले थाहा पाउँथे र पङ्क्ति मिलाइरहन्थे । उनीसँग आइटी मास्टर कर्णेल सुदीप पन्त सँगै सवार थिए । आहा ! कति सुन्दर प्रविधिको प्रभावकारी प्रयोग । गैँडा गणनाको फोटोसहित डाटा इन्ट्री हुन्थ्यो र त्यसलाई पार्क हेडक्वार्टर र निकुञ्ज विभागमा महानिर्देशकले अवलोकन र अनुगमन गर्न सक्नुहुन्थ्यो ।

त्यही गणना बिथोल्न ध्रुवे हात्तीले मरिहत्ते गर्‍यो । स्पेसल फोर्सको एउटा बहादुर हवल्दारले ध्रुवे हात्तीलाई माइलौँ लखेटेर धपाएको गुन आजसम्म सम्झिनुहुन्छ क्याप्टेन रेन्जर माधव । चुस्त सुरक्षा टोली साथमा हुन नितान्त जरुरी छ भन्ने पाठ हो यो ।

Counting Rhino in Chitwan in Progress.

वर्तमानको खुसी र चिन्ता

खुसी यसकारणले कि त्यो गैँडा गणनाको उत्सव जारी छ आजसम्म । उही हौसला, उही मनोबल, उही उत्साह । उनै प्रतिबद्ध हात्ती, माहुतेहरू, गणक, प्राविधिक, प्रशासक, सुरक्षाकर्मी । यो वर्षको गणनामा गणपतिले सैनिक क्याप्टेनको नेतृत्वमा चुस्त र्‍यापिड् रेस्पोन्स सुरक्षा टिम ३ ओटा हात्तीको ढाडमा राखेर दूरदर्शिता अपनाएका रहेछन् । स्पेसल फोर्सले निकुञ्जमा बाक्लो क्याम्पिङ गरेर सुरक्षा पहरा दिइरहेको रहेछ । बाक्ला सुरक्षा पोस्टहरू र गस्तीहरूको छुट्टै सुरक्षा आफ्ना ठाउँमा छँदैछ । सबैका बीच चुस्त, तुरुस्त र भरपर्दो समन्वय र सहकार्य हुने नै भयो ।

‘यो गैँडा गणनामा सुरक्षा चाहिए नजिकको पोस्टलाई भन्नू’ भन्ने गैरजिम्मेवार जवाफ होइन कि स्वस्फूर्त सशरीर सुरक्षाकर्मीहरूको सहभागिता र बाक्लो सुरक्षा पत्रसँगको समन्वयले निकुञ्ज सेनाको जवाफदेहिता बढेको सुखद् अनुभूति गर्न पाएँ । बाँकी निकुञ्जले अवश्य पाठ सिक्ने छन् र झन् राम्रो सुरक्षा कभर प्रदान गर्ने छन् भन्ने विश्वास लिन पाएँ ।

चिन्ता पनि सामान्य र स्वाभाविक हुने नै भयो । केन्द्रदेखि निकुञ्जसम्म चुनौती चुलिएका छन् । चुनौती नै चुनौतीको ठेलीले विभाग, निर्देशनालय, स्थानीय निकुञ्ज प्रशासनका चिफ वार्डेन र प्रोटेक्सन युनिट कमान्डरलाई व्यस्तताले छोपेको छ । न गणनामा सामेल हुन समय, न सूक्ष्म अध्ययन, अवलोकन र अनुगमन गरेर मिसनलाई हौसला, मनोबल बढाइदिने फुर्सद ।

हामी आजका संरक्षणकर्मीहरूको समर्पण भाव र त्याग खुइलिएर खिएर जाने हो कि भन्ने अर्को व्यावहारिक चिन्ता । किनभने हाम्रा चाहना, आवश्यकता र माग दिन दुई गुना रात चार गुनाले बढेर हामी हैरान छौँ । हामी आफू पनि अत्यधिक तनावमा र हाम्रा हात्ती पनि तनावमा । वन्यजन्तुको तनाव झन् बढेर गएको अनौठो भान भएको छ । मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व बढिरहेको छ । द्वन्द्वको प्रमुख कारण अवैध घुसपैठ, अतिक्रमण, चोरी सिकार लगायत मानवसिर्जित् समस्या प्रमुख कारण भएको देखिएको छ । कोभिड महामारीको पीडाले चुलिएको तनाव हिमालभन्दा अग्लो छ । त्यसलाई जितेको छ, मुलुकभरि लागेको डढेलो र उत्पन्न भयावह प्रदूषण र स्वास्थ्य सङ्कटले । निकुञ्जको पवित्रतालाई फोहोर मैलाले ढाकेर निर्लज्ज बनाएको छ । चुनौतीका यी र यस्तै पहाडले वर्तमान र भविष्यका यी चिन्ताहरूबाट मुक्त राख्नुपर्दछ हामीले निकुञ्ज, आरक्ष र संरक्षण क्षेत्रहरूलाई ।

उत्सवको रक्षा

उत्सवलाई उत्सवजस्तै राख्न राष्ट्रिय निकुञ्ज प्रशासनले आफ्नो चेन अफ कमान्डलाई क्रियाशील र ऊर्जाशील बनाइराखोस् । मिसनधारीहरूलाई आवश्यक हौसला, उत्प्रेरणा र पुरस्कारले सम्मान गरोस् । सबैलाई जगाएर, हँसाएर, रमाएर र खुसी पारेर यो दुर्लभ गैँडा गणनाको मिसन सफल र अविष्मरणीय बनाओस् ।

चिन्ता जाहेर गर्दा भोलि हेलिकोप्टरबाट गैँडा गणना गर्नुपर्ने दिन नआओस् । जमिनमा ट्याक्टर वा अलवेदर डिजेल गाडीबाट गन्ने दिन पनि नआओस् । अग्रजले पत्ता लगाएको र हामीले अभ्यास गरेको यही प्रकृति तथा वातावरणमैत्री गैँडा गणना अभ्यासले अनन्तकालसम्म निरन्तरता पाइरहोस् ।

यो आलेखको आशय पुरानो ठिक वर्तमान बेठिक भन्न खोजेको पक्कै होइन । तर पुरानो र वर्तमानको नराम्रो पक्षलाई बहिष्कार एवं सकारात्मक र मजबुत पक्षलाई अङ्गीकार गर्दै भविष्यको यो महत्त्वपूर्ण र संवदनशील कार्यलाई झन् उन्नत र परिष्कृत गर्दै लैजान सिफारिस गर्न खोजिएको मात्र हो । पहिलेको संरक्षण समर्पण र त्याग तथा वर्तमान प्रविधिको पहुँच र ज्ञानको समिश्रण अभ्यासले यो कार्यलाई टल्काउन चम्काउन सकिन्छ भन्ने पङ्क्तिकारको सुझाव हो ।

सुझाव

सम्पूर्ण मिसनको सुरक्षा निकुञ्जमा तैनाथ नेपाली सेनाको हुने भएकाले ज्यादै भरपर्दो, विश्वसनीय सुरक्षा योजना र ब्याकअप योजना त्यहाँ तैनाथ गणहरूले गरिदिनुपर्दछ । साथै, सुरक्षाको वैकल्पिक योजनासमेत तयारी हालतमा हुनुपर्दछ । आफ्नो अधिकार टुआईसीलाई सुम्पिएर गणपतिहरू गणना मिसनमा सहभागी हुने पहल कदरयोग्य हुनेछ । अझ नयाँ चिफ वार्डेन र गणपतिहरूका लागि आफ्नो निकुञ्जलाई स्क्यानिङ तथा पोस्टमार्टम गरेर हेर्ने यो अपूर्व र अमूल्य अवसर हो । १/२ हप्ताको जङ्गल प्रवेशले आकाश झर्दैन भन्ने दृढ विचारका साथ गणपतिहरूले यो त्यागको भावना जगाउन सक्दछन् ।

कार्यालयका दैनिक चिठीपत्र, मुद्दामामिला रात्रीकालीन क्याम्पबाट सञ्चालन गर्न सकिन्छ ।

केन्द्रका महानिर्देशक, निर्देशक, संरक्षण साझेदार सङ्घसंस्थाका प्रतिनिधिहरूले बीच बीचमा र समापनमा सामूहिक भ्रमण गरी भोज, पुरस्कार र कदर घोषणा गरेर यो उत्सवलाई फूलबुट्टा भर्न र महान् चाडमा रूपान्तरण गर्न सक्नेछन् ।

गैँडा गणनाको क्याम्प बन्दोबस्ती सुविधासम्पन्न र रमाइलो होऊन् । टिम बिल्डिङ गर्ने आधारशीला बनून् । त्यो दिन गणना भएका गैँडाको डाटा इन्ट्री र सार्वजनिक त्यही दिन गरून् । वासस्थान समस्या र सुधारको खाका प्रस्टसँग औँल्याइदिऊन् । भविष्यमा उत्तम वासस्थान निर्माण गर्न योगदान गरून् । सङ्ख्या धेरथोर जे होस्, चिन्ता नगरून् र भएको सङ्ख्यालाई निडरताका साथ सार्वजनिक गर्ने हिम्मत गरून् ।

अन्त्यमा, कोभिड महामारीलगायत विविध चुनौतीका बाबजुद सञ्चालित यो ‘राष्ट्रिय गैँडा गणना कार्यक्रम’ पूर्णरूपमा सफल होस् । यो गैँडा गणनासँगै नेपालको प्रतीक एकसिङे गैँडाले पहिलाको भन्दा राम्रो विश्वकै शान्त र उत्कृष्ट वासस्थान पाऊन् । यही पङ्क्तिकारको शुभकामना छ ।

(लेखक संरक्षणविद् हुन्)

बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो ।

 

यो हेर्नु भयो?

Nepali Short Story: Naari Shakti | नेपाली लघुकथा


Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format