२०७७ को हिंउद हात्ती विज्ञ, बन्यजन्तुप्रेमी र संरक्षणविद्हरुको लागि ज्यादै अप्रिय रह्यो । कोशीटप्पु बन्यजन्तु आरक्षका २ वटा हात्तीलाई स्थानीयहरुले बिद्युतीय धरापमा पारेर मारे । ३३ हजार केभिएको हाईटेन्सन बिद्युतमा जोडेर थापेको बिद्युत पासोमा परेको भिमकाय हात्तीले पासोमुक्त हुन रातभर प्रयास गरे तर सकेनन् र उनीहरुले मुत्युवरण गर्नुपर्‍यो । बन्यजन्तु संरक्षणको इतिहासमा यो कालो हिंउद रह्यो । विश्व रामसारमा सूचिकृत प्राकृतिक छटाले भरपूर सुन्दर कोशीटप्पु बन्यजन्तु आरक्षको लागि पनि यो ज्यादै दु:खद हिंउद रह्यो । पहिला गणेश भगवान पुजेर छिन्नमस्ता, कङकालिनी मन्दिरमा नित्य पूजापाठ गर्ने सप्तरीबासी जनताहरुको लागि यो आँसुको हिंउद रह्यो । २/४ जनाको बदमासीले जिल्ला कलंकित भयो । दुई दुई वटा भिमकाय हात्तीलाई स्काईभेटरले गहिरो खाल्डो खनेर पुर्नुपर्‍यो । दुबै हात्ती सप्तरीमा मारिएका थिए ।

दोश्रो घटना घटेको थाहा पाउनासाथ पुस २५ गते बिहानै चीफ वार्डेनलाई फोन गरेर हार्दिक श्रद्धान्जली अर्पण गरें । थप क्षति नहोस् भनेर शुभकामना दिएँ। १० दिन अगाडि आफै कोशीटप्पु पुगेर स्थानीय र संरक्षणकर्मीहरुलाई शुभकामना दिएको थिएं । पुष २६ गते एकजना हात्ती विज्ञ मित्रले फोन गरेर संरक्षण चिन्ता प्रकट गर्नुभयो । सोसल मिडिया चिन्ता र श्रद्धाञ्जली सन्देशले भरिए । फेसबुक मित्र चराविज्ञ एवं संरक्षणकर्मी देवेन खरेलले मन छुने कविता पोष्ट गर्नुभयो । ती २ गणेश भगवानलाई हार्दिक श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्न र भविश्यमा हामी स्वाभिमानी प्रकृतिप्रेमी नेपालीहरुको शिर झुकाउने यस्ता राष्ट्रिय बेईज्जतिका घटनाहरु नघूटन् भन्ने अभिप्रायका साथ यो आलेख पस्कदै छु ।

Koshi Tappu Wildlife Reserve and Buffer Zone.

यो पनि पढ्नुहोस:कोसीको यात्रा: हाँडीगाँउको जात्रा

कोशीटप्पुको रुप र सार

कोशिटप्पु आरक्ष विश्व कै विचित्र सुन्दर र दूर्लभ रामसार हो । अर्नाको उत्तम वासस्थान हो । रैथाने र घुमन्ते फिरन्ते हात्तीले औधी मन पराएको यो रामसारमा लगुना, चित्तल, बंदेल, अजिङ्गर लगायत २० प्रजातिका वन्यजन्तु र ४४१ प्रजातिका सुन्दर पंक्षीहरु पाइन्छन् । यहाँ दुर्लभ घडियाल गोहिदेखि डल्फिन र ८० प्रजातिका माछा पाईन्छ । अति सुन्दर पानी हाँस (२० प्रजाति) पानी चराहरु (११४ प्रजाति) को यो स्वर्गमा हिमाल पारि टाढाका मुलुक मंगोलिया साईबेरिया देखिका चराहरुले वर्षेउनी र अनिवार्य सयर गर्दछन् । भारतसंग जोडिएको यो आरक्षको सप्तकोशी पुल आकर्षणको केन्द्र हो भने सफा मौसममा यहाँबाट त्यही कोशीको शिर मकालु (८८६३ मिटर) लगायत हिमालका अन्य धेरै शिखरहरु अवलोकन गर्न सकिन्छ ।

तसर्थ, कोशीटप्पुको रुप, महिमा, आकर्षण र वजन हेर्दा यो पृथ्वीको सानो स्वर्ग हो । हिराको टुक्रा हो । नेपालको दूर्लभ रत्न हो ।

तर सारमा यसलाई दुुखको सागर भनेर चित्रण गरिन्छ । अझ नयाँ नेपालमा यो आरक्ष छिमेकी मुलुक भारत र एउटा वर्गलाई मुटुमा गढेको किला सरह भएको छ । भारतलाई कोशीको पुच्छरदेखि शिरसम्म अधिपत्य जमाउनु छ । मालिकको यो महत्वकांक्षा साकार पार्न नेपाली नागरिकता बोकेका सेवकहरु हात धोएर लागेकै छन् । आफ्नो घरमा आगो लगाएर खरानी बेच्नेहरु ।

यसको ताजा उदाहरण पेश गर्न सान्दर्भिक ठान्दछु– जब कोशीको पूर्वी बण्ड फुट्यो, नेपाल सरकारले सप्तकोशीको पूर्वी बण्ड १ कि.मि. पश्चिम सार्ने हतास निर्णय गर्‍यो । राष्ट्रिय सुरक्षा र सामरिक चासोलाई हत्या गर्ने सरकारको त्यो निर्णयलाई रक्षा मन्त्रालयको पहल र सिफारिसमा त्यसपछि बनेको नयाँ मन्त्रीपरिषदको निर्णयले खारेज गरिदिएपछि कोशीटप्पु वन्यजन्तु आरक्ष जोगिएको हो । अन्यथा यो आरक्ष मासिएर नक्शाबाट हराएको आज १ दशक भइसक्ने थियो । आरक्षले अतिक्रमणका यस्ता अनगिन्ती प्रहार खेपिसकेको छ । बढाईचढाई हुंदैन भने नेपाली सेना नभएको भए आरक्षलाई इतिहासको पानामा पुर्‍याईसकिएको हुने थियो ।

यही संरक्षण विरोधी तत्वको उक्साइटमा वर्षेउनी नक्कली सुकुम्बासीहरुले छाप्रो हाल्ने र अतिक्रमणको असफल प्रयास गर्दै आएका छन् यस आरक्षभित्र । खुलमखुला भैंसी गोठ राख्ने, चरिचरण गराउने र अवैध आय आर्जन गर्ने गराउने वर्गले आरक्षमाथि लुटपात् कायम राखेको सबैलाई जगजाहेरै छ ।

नयाँ नेपालको नेतृत्वहरुले सुनसरी र सप्तरीका भोट ब्याङ्क तान्न आरक्षको विरोध गर्ने, आरक्ष हटाउदछौं भन्ने, आरक्ष बाडिदिन्छौ भन्ने जस्तो नारा दिएर एउटा गरिमामय रामसार र त्यसको वरिपरि बसोबास गर्ने प्रकृतिप्रेमी जनताको संरक्षणभाव माथि निरन्तर राजनीतिक खेलवाड् र प्रहार गरिरहेकै छन् ।

सारमा, सुन्दर आरक्षको अस्तित्वलाई संकट र अन्धकारतर्फ धकेलिएको छ । आरक्ष र स्थानीय जनता बीच फाटो र कलह श्रृजना गरिएको छ । रुपमा सुन्दर आरक्ष सारमा चौतर्फी आक्रमण र अतिक्रमणमा परेर अस्तित्व संकटमा छ । समयमा आँखा खोलेर सतर्क नभए यो आरक्ष हराउने प्रवल संभावना छ ।

Koshi Tappu, Nepal

किन बढ्यो यो वर्ष हात्ती–मानव द्वन्द्व ?

हात्ती मात्तिने पात्तिने स्वभाविक र सामान्य हो यो समयमा । हात्तीको वर्षेउनीको नित्य हर्कत नै त्यही हो । सबैले जानेको बुझेको हात्तीको स्वभाव यो वर्ष किन मान्छेलाई पचेन ? त्यसको मनोवैज्ञानिक विश्लेषण गरौं ।

हात्तीको घाँस, सेउला र चरण घुसपैठ् भैसीले सखाप पारे । स्थानीयवासीहरुको घाँस स्याउला संकलन र जुगाड् घटेको छैन बढेकै छ । जो बलशाली ऊ शक्तिशालीले वनजङ्गल समेत सखाप पारिरहेको छ । शाहाकारी हात्ती आहारको अभावमा भोकभोकै रहनु मानवनिर्मित समस्या हो । हात्ती र अर्ना दुवै गम्भीर बासस्थान समस्या र आहारको अभावमा बाँच्न बाध्य छन् । भिमकाय शक्तिसाली हात्तीको तनाब बुझिनसक्नु र नापिनसक्नु छ ।

स्थानीयबासी जनता सरकारबिहिन छन् । न केन्द्रका न प्रदेशका उपेक्षित पेण्डुलम् भएर बसेको बेला हात्तीको धक्काले उनीहरुको आगो जस्तो तनावलाई घिउ थप्ने काम गरेको छ । झन् अहिलेको राज्य र सरकारले श्रृजना गरेको शक्ति शून्यता र आन्दोलनले स्थानीय युवाहरुलाई उत्तेजित् र अराजक बनाएको छ। ३ खम्बे संरक्षण रणनीतिको एउटा मजबुत् खम्बा बफरजोन समुदाय दिग्भ्रमित् र दिशाहीन मनोविज्ञानले ग्रसित छ ।

संरक्षणको पहिलो खम्बा र छाता संगठन आरक्ष प्रशासन राज्यको चरम उपेक्षामा परेको छ । उपेक्षा भन्दा पनि प्रकृति विरोधी वर्गको प्रतिशोध र पूर्वाग्रहको शिकार भएको छ । जुन अत्यन्त असामान्य, अस्वभाविक र अकल्पनीय दूर्भाग्य हो । दूरदराजको आरक्ष प्रशासन लामो समयदेखि नेतृत्वबिहिन रहनु र राजनीतिक नेतृत्व होस् अथवा वन प्रशासनको आँखा कानमा बिलकूल नपर्नुलाई दूर्भाग्य नभनेर अरु के भन्ने ? फिल्डस्थित आरक्ष प्रशासनको मनोविज्ञान उर्जाबिहीन छ ।

त्यस्तो कमजोर धरातलमा सुरक्षा जिम्मेवारीको लागि खट्टिएको नेपाली सेनाले आईसोलेसनमा एक्लै के मात्र गरोस् । अथवा, एक्लै दुक्लै संरक्षण संभव छैन । बिडम्बना भनूम–, निरीह भएर मुकदर्शक हुनु र संरक्षणको स्तुति जपेर पछि पछि लतारिनु उसको दैनिकी भएको छ ।

संरक्षण साझेदार संघ–संस्था मियो बिनाका मेशिन भएका छन् । दम र तागत् छ तर खेर गइरहेको छ । केन्द्रमा समन्वय, संयोजन, निर्देशन र नियन्त्रण गर्ने अगुवा अथवा कार्यकारी विभाग महानिर्देशकबिहिन छ । उप–महानिर्देशक समेत नदिएर विभागलाई जोकरफाल्तु बनाईएको छ । राज्यको संरक्षण उदासिनता, उपेक्षा र पूर्वाग्रह देखेर सबैको हौसला र मनोबल गिरेको छ । लकडाउन र महामारी कामचोरलाई काईदाको बहाना बनेको छ । सरकारलाई नचाहिने संरक्षण किन कसलाई गर्ने भन्ने नकरात्मक सोचले फिल्ड फ्रण्टलाईन स्टाफलाई सताएको छ । संरक्षणविरोधी भावना जागेको र मौलाएको छ ।

यी जटिल र मिश्रित समस्याको गठ्जोड् हो हात्तीलाई थापेको विद्युतीय धराप र गजराजको लगातार हत्या ।

तीन वर्षे कालरात्री

हात्तीको हत्या यो आलेखको सन्दर्भ मात्र हो । गैंडाको हत्या झन् कहालिलाग्दो छ । खान–पिन् आहार, सुरक्षा, अनुगमन, उद्धार, उपचार नपाएर गत ३ वर्षमा अज्ञात कारणका बहानामा मृत्यूवरण गरेका गैंडाको मनोविज्ञान बुझ्ने हो भने त्यो एक किसिमको हत्या हो । सेफ्टी ट्याङ्कीमा डुबेर मरेको गैंडाको महाहत्या हो । विषादी र विद्युतीय धरापमा परेर ज्यान जाने नेपालका प्रतीक दुर्लभ गैंडाले आफ्नो संरक्षणकर्मी, व्यवस्थापक, सरकार र राज्यलाई कति धिक्कारे होलान् अनुमान लगाऔं ।

राजमार्गमा तीव्र गतिका सवारीसाधनले ताजन् दिंदा ठहरै मरेका जङ्गलका राजा पाटेबाघले हाम्रो प्रकृतिप्रेम र संरक्षणसाधनालाई कति श्राप दिए होलान् त्यो पनि अनुमान लगाऔं ।

गएको ३ वर्षमा हात्ती, बाघ, गैंडा जस्ता अमूल्य र दुर्लभ छाता प्रजातिको यति धेरै क्षति भयो भने बाँकी प्रजातिको के हालत् भयो होला त्यो झन् अनुमान बाहिरको कुरो ।

निश्कर्ष के हो भने सरकार निरीह भयो भने प्रकृति संरक्षणको महत्वपूर्ण पक्ष ध्वस्त हुन्छ । जसरी १० वर्षे जनयुद्धमा ध्वस्त भएको थियो । २ तीहाईको शक्तिशाली सरकार र उसको पहिलो ३ वर्ष प्रकृति संरक्षणको लागि अभिशाप बन्यो । बिडम्बना, वन र वन्यजन्तुको रक्षा होइन क्षतिले सीमा नाघ्यो ।

शून्य सिकारको उपलब्धि माटोमा मिल्यो । तालुक मन्त्रालयलाई रत्तिभर चिन्ता लागेन । कहीं कतै निकुञ्जमा नेतृत्वले भ्रमण गरेको र सहानुभूति प्रकट गरेको देख्न पाईएन । जनयुद्ध समाप्त भएको डेढ दशकपछि समेत वन र वन्यजन्तुले जनयुद्धकै झल्को आउने गरि चरम क्षतिको पीडा सहनुपर्‍यो ।

हत्या कि चोरी शिकार

निकुञ्ज र वन्यजन्तु ऐन कानूनमा हत्या भन्ने शब्दावली प्रयोग हुंदैन । हात्तीसंग संरक्षणविरोधी तत्वले रिसिईबी र प्रतिशोध सांधेर धराप थापेको देखिन्छ । ऐनमा त्यसलाई सरासर चोरी शिकार भनिन्छ । वन्यजन्तुलाई पासो थाप्ने, धपाउने र सताउने सबै कामलाई चोरी शिकार भनिन्छ । पंक्षी होस् वा गोहीको फुल टिपेर घर लैजाने काम समेत चोरी शिकार हो ।

तसर्थ, हात्तीलाई धरापबाट मार्ने काम सरासर गजराजको हत्या जस्तो देखिएता पनि त्यो स्पष्ट चोरी शिकार हो । त्यसमा विद्युत प्राधिकरणको सहयोग संलग्नता अथवा मिलोमतो देखिन्छ ।

चोरी शिकारले सम्बन्धित हामी सबैको हुर्मत लिन्छ । विश्व संरक्षण समुदाय सामु ईज्जत जान्छ । संयुक्त पहल र प्रयास अनर्थ खेर जान्छ । राष्ट्रिय बदनाम र बेईज्जति हुन्छ । संरक्षणको हिस्सेदार सेनाको ईज्जत जाने नै भयो ।

तर यथार्थलाई कसरी ढाकछोप गर्नु ? सत्यलाई कसरी बङ्ग्याउनु ? बरु त्यसलाई आत्मसात् गरेर सुधारको बाटो किन नसमाउनु ?

सुधारको बाटो

हात्तीले खोजेको हरियो घाँस र हरियो वन–जङ्गल हो । सुन चाँदी हिरा मोती होइन । घुस र घुसरुपी द्रव्य झन् होइन । न मान्छे मार्ने मांसाहारी हो हात्ती।

उहिले हात्ती धेरै थिए हाम्रा पूर्वज थोरै । तर दुवै मिलेर बसेकै थिए । वातावरण सन्तुलन र विकास सन्तुलन दुवै थियो ।

अहिले हामी लोभी–पापी र दरिद्र भएका छौं । हात्तीको बासस्थान, घरजम बाटो र खुशी लुटेका छौं । हात्तीलाई ठेकीभित्र थुनेका छौं । बिचरा हात्तीले के गरोस् ? आफ्नो अस्तित्व रक्षा कसरी नगरोस् ।

हामी सबैको ध्यान सँधै चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज । कहिले सगरमाथा कहिले मकालु । सुन्दर कोशीटप्पुले प्राथमिकता पाएको मैले देख्न पाएको छैन ।

तसर्थ, केही अल्पकालिन र केही दीर्घकालिन संरक्षण सुझाव बुंदागतरुपमा राख्न चाहन्छु ।

अल्पकालिन सुरक्षा

राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागमा रीक्त महानिर्देशक शीघ्र खटाईदिनुपर्दछ वन मन्त्रालयले । रीक्त उप–महानिर्देशक समेत शीघ्र पदपूर्ति गरिदिनुपर्दछ । तबमात्र फिल्डको असरदार अनुगमन, संयोजन निर्देशन र नियन्त्रण हुन सक्दछ ।

फिल्डमा चीफ वार्डेनले उदयपुर, सप्तरी र सुनसरी जिल्लाका सरकारी संयन्त्र सबैसँग सम्पर्क, सु–सम्बन्ध र समन्वय राख्नुपर्दछ । प्रशासन, प्रहरी, स्थानीय विकास कार्यालय वन, विद्युत प्राधिकरण, सिंचाई, खानेपानी, दूरसंचार, कोशी आयोजना लगायतका कार्यालयहरुसंग समन्वीकृतढंगबाट काम गर्दा मात्र आरक्षको दिगो संरक्षण संभव हुन्छ । बृहद् टीम निर्माण र टीमवर्कबाट गरेको संरक्षण असरदार र परिणाममुखी हुन्छ । ईण्टेलिजेन्सको मजबुत नेटवर्किङ्ग बन्छ । तसर्थ, चीफ वार्डेन स्मार्ट र गतिशील हुनुपर्दछ । आउट् अफ् बक्स गएर बृहद् टीम निर्माण गर्न काबिल हुनुपर्दछ । प्रोटेक्सन युनिट कमाण्डर (गुल्मपति) ले चीफ वार्डेनलाई पाईला पाईलामा साथ र सहयोग दिनुपर्दछ । टीम निर्माणको काम गुल्मपतिको पनि हो ।

मध्यवर्ती क्षेत्रका स्थानीय युवाहरुलाई संरक्षण सचेतना दिने, संरक्षण शिक्षा दिने र संरक्षणमा स्वस्फूर्त (भोलेण्टियर) हातेमालो गर्न उत्प्रेरित गर्ने काम निरन्तर गर्न अपरिहार्य छ । ५/१० वर्ष अघिको शिक्षा र सहकार्यले हरेक वर्ष थेग्दैन । ती युवा पलायन भैसकेका हुन्छन् । तसर्थ, नयाँ युवालाई नयाँ शिक्षा, सचेतना र उर्जा भरिरहनुपर्दछ । यो अनवरत र नियमित चलिरहनुपर्ने अनिवार्य शर्त हो संरक्षणलाई जीवित राख्न । भोलेण्टियर भनेपनि युवाहरुलाई मोबाईल फोन, टर्चलाईट्, साईकल–मोटरसाईकल, माईक्, जङ्गल ड्रेस र ईक्वीपमेण्टको सहयोग दिइरहनुपर्दछ । संरक्षणमा त्यो जस्तो असरदार प्रतिरक्षा प्रणाली अरु हुन सक्दैन । स्थानीय युवामा आधारित चोरी शिकार नियन्त्रण समूह (सिबिएपियु)को प्रयोग र अभ्यासलाई निरन्तरता दिन अति आवश्यक छ।

तराई भूपरिधि कार्यक्रम (तराई आर्क ल्याण्डस्केप) ले कोशीटप्पुलाई छाड्ने होइन समेटेर लैजानुपर्दछ । मिल्दैन भने अरु संरक्षण कार्यक्रमहरु सञ्चालन गरिदिनुपर्दछ । संरक्षण साझेदार संघ संस्थाहरुले सरकारको निरीहता र लकडाउनको फाईदा उठाएर कानमा तेल हालेर बस्नुहुंदैन । बरु पहलकदमी लिएर स्वविवेक र स्वनिर्णयमा साहसिक काँध थाप्नुपर्दछ संरक्षणलाई ।

सरकारले अरु मुलुकको जस्तो स्थानीयवासीको चौपाया र बालीनालीको एकमुष्ट र चित्तबुझ्दो बिमा गरिदिनुपर्दछ । बिमाको त्यो व्यवस्थाले स्थानीयबासीहरु चौपाया र बाली नष्टसँग ढुक्क हुनेछन् र वन्यजन्तुलाई प्रतिशोध सांच्ने छैनन् ।

दीर्घकालिन सुरक्षा

कोशीटप्पु आरक्ष बिस्तारको पूर्ववत् योजना साहसिक निर्णयका साथ कार्यान्वयन गरेर आरक्ष बिस्तार गर्नुपर्दछ । प्रकृति संरक्षणको पवित्र र बृहद् स्वार्थलाई दल र दलका नेताहरुले दलगत र व्यक्तिगत् स्वार्थ भन्दा माथि राखेर आँखा चिम्लेर निर्णय गर्नुपर्दछ । १७५ वर्ग कि.मि.मा फैलिएको वर्तमान आरक्षको क्षेत्रफल बढाउनासाथ मानव–वन्यजन्तु द्वन्द्व न्यूनिकरणमा मद्दत पुग्दछ । पूर्वको श्रीपेच अथवा ताजकोरुपमा अवस्थित आरक्षको प्राकृतिक सौन्दर्यता, जैविक विविधता र सांस्कृतिक विविधताको दायरा फराकिलो भई भविश्यमा त्यो क्षेत्र आकर्षक पर्यटकीय क्षेत्र हुन सक्दछ ।

नीजि भैंसी छाड्ने सदाबहार चरिचरणको समस्यालाई कडाईका साथ बन्द गर्नुपर्दछ । विज्ञहरुको राय लिएर बृहद् वृक्षारोपण कार्यक्रम गर्नुपर्ने हो कि हरित् आरक्षको लागि र कोशीको पूर्वी पश्चिमी दुवै बण्ड मजबुतिकरणको लागि ।

यो विकल्प मनासिव हुने हो भने वृक्षारोपणको कार्यमा नेपाली सेनाले हात र साथ दिन सक्ने छ ।

कोशीटप्पु आरक्षमा पोष्टको संख्या, मोबिलिटी र कम्युनिकेशन व्यापक बढाउन जरुरी छ । आधुनिक सूचना प्रविधि (सि.सि.क्यामरा, ड्रोन, यु.ए.भि) प्रयोगको निमित्त आरक्ष उपयुक्त फिल्ड स्टेशन हो । ईण्टेलिजेन्स नेटवर्क प्रभावकारी बनाउन त्यहां बुट्स अन द ग्राउण्ड र प्रविधिको मिश्रित अभ्यास गर्न मनासिव हुने छ ।

स्थानीय समुदायलाई कसैको बहकाउ र भड्काउमा नलाग्ने र आफ्नो आरक्षको संरक्षण आफै गर्न सक्ने विन्दूमा पुर्‍याउने पहलता आवश्यक छ; जुन काम मुख्यत आरक्ष प्रशासनको हो ।

अन्त्यमा, प्रकृति र प्रकृतिका उपहार वन्यजन्तु संरक्षण नेपाल र नेपालीको इतिहास र पहिचान दुवै हो । त्यो पर्यटनको जग र सम्वृद्धिको आधारशीला पनि हो । पुर्खाले रक्षा गरेको र विश्व मानचित्रमा नमूना संरक्षण छवि भएको नेपालमा हात्ती लगायतका वन्यजन्तुहरुलाई निर्भय ढंगले मर्न मार्न दिनुहुंदैन । गणेश भगवानको अवतार हात्तीको सफायाले हामीलाई हात्तीश्राप लाग्न सक्दछ । बरु, हात्तीआशिष थापेर संरक्षण मार्फत सम्वृद्धिको यात्रा तय गर्नु नेपाल र नेपालीको हितमा हुने छ । हरित र ठूलो आरक्षसंगै पूर्व–पश्चिम सिंचाई प्रयोजनको लागि सप्तकोशीको सदुपयोगले कृषिमा आधारित हरित आर्थिक विकासको ढोका खोल्ने छ । अझ डिच कम बण्ड प्रतिरक्षा प्रणाली सहितको सुन्दर नहर पूर्व पश्चिम पुर्‍याउने हो भने त्यसले आर्थिक कायापलट गर्दै राष्ट्रिय सुरक्षाको अवस्थालाई सुदृढ बनाउन समेत योगदान गर्ने छ । यसको लागि केवल आवश्यक छ सरकारको भिजन, दृढ ईच्छाशक्ति, ईमान्दार प्रतिबद्धता र संकल्प ।
जय प्रकृति संरक्षण ।
(लेखक पूर्व राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु आरक्ष निर्देशक हुन्)

बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो

Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format