अन्नपूर्ण हासीदेऊ ।
लालिगुँरास फुलिदेऊ ।।
डाफे मुनाल गीत गाइदेऊ ।
कस्तुरी मृग नाचिखेऊ ।।
मुक्तिनाथ आशिष देऊ ।
प्रकृति बचाईदेऊ ।।

सैनिक सुपिङ्ग क्याम्पस भिमफेदीले ठीक ४० बर्ष अगाडि मुक्तिनाथलाई शैक्षिक भ्रमणको गन्तव्य बनायो । भूगोलको बिद्यार्थी १७ बर्षे ठिटो पंक्तिकारलाई स्वर्ग नियाल्ने अपूर्व अवसर प्राप्त भयो । जति हेर्‍यो उति सुन्दर, जति बुझ्यो उति रहस्यमय र जति जान्यो झन् झन् अपराम्पार थियो अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र । पैदल यात्रा गरेर मुक्तिनाथ पुगेपछि रचेको छोटो कविता शिरमा राखेर यो आलेख पाठक समक्ष पस्किएको छु ।

आफ्नो सैनिक क्याम्पसको गन्तव्य रोजाई देखेर लाग्यो पहिलेका प्राध्यापकहरु साहसिक र दुरदर्शी थिए । शैक्षिक भ्रमण अत्यन्त शिक्षाप्रद र अविस्मरणीय हुन्थे ।

अन्नपूर्ण क्षेत्रसंग पहिलो भेटमा आफ्नो गहिरो माया प्रेम बस्यो । प्राकृतिक मनोरम दृष्य । जैबिक बिबिधताको खानी । सांस्कृतिक बिबिधताको विशिष्ट आकर्षण । भौगोलिक बिबिधता झल्किने सुन्दर भूआकृति । प्रकृतिप्रेमी स्थानीयबासीहरुको न्यानो आतिथ्यता र अतिथि देवो भव: ।

Jomsom

यो पनि पढ्नुहोस:प्यारी छोरीलाई पत्र

खम्पा बिद्रोहको केन्द्रबिन्दु

सैनिक कलेजको अध्ययनले सैनिक भर्तीको बाटो खोलिदियो । सैनिक पोशाकमा तालिम, भ्रमण, उद्धारको शिलशिलामा धेरै पटक अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रमा पुग्ने अवसर प्राप्त भयो ।
रहस्यका रोचक पत्रहरु खुल्दै गए ।

एउटा स्वतन्त्र र सार्वभौम मुलुकको उत्तरी सीमानामा किन र कसरी बिदेशी चेकपोष्टहरु लहरै स्थापना गरिए ? ती चेकपोष्टको ईण्टेलिजेन्समा टाढाको शक्ति मित्र राष्ट्रले कसरी हिमाल पारिका जिल्लामा गुरिल्ला क्याम्प खडा गरे ? आज भन्दा ५६ बर्ष अगाडि उच्च हिमाली क्षेत्रमा बिदेशी पाईलटहरुले कसरी दुरुस्त नेभिगेशन गरेर भारी हातहतियार गोली गट्ठा र लजेष्टिकको सप्लाई दिए ? असंलग्न परराष्ट्र नीति अंगालेको एउटा तटस्थ मुलुक, शान्तिका दूत भगवान गौतम बुद्धको शान्ति क्षेत्र, शान्तिकामी जनताको प्राण भन्दा प्यारो देश माथि कसरी बिदेशीहरुले धावा बोलेर कब्जा गरेका रहेछन् ? र, भूपरिवेष्ठित परिेवेश सहन बाध्य मुलुकको भर्जिन ल्याण्ड माथि लामो दूरीको स्ट्राटेजिक पार्टनर मुलुकबाट कसरी गोप्य भर्टिकल एन्भेलोपमेन्ट भइसकेको रहेछ ? अध्ययन अनुसन्धान गर्न पाइयो ।

तत्कालिन शाही नेपाली सेनाले त्यस्तो दुर्गम र बिकट हिमाली भू–भाग भित्र चुपचाप कसरी कति छिटो गोप्य सैनिक अपरेशन लञ्च गरे र क्याम्प कब्जा गरेर पवित्र हिमाललाई पुन: स्वतन्त्र राख्न सफल भए अर्को रोचक अध्ययनको पाटो । शाही सेनाको कमाण्डरको छनौट, अपरेशन योजना तर्जुमा, लजेष्टिक कठिनाई, पैदल ईन्फिल्ट्रेशन, एक्सप्लोईटेशन र पर्सुईट, लिडरसीप हण्टिङ्ग, विथड्रलबाट सिक्नु पर्ने मनन योग्य पाठहरु कति कति?

बल्ल एउटा सार्वभौम मुलुकको आँखा कान खुल्यो । उत्तरी सीमानाका बिदेशी चेक पोष्टहरु कति हानिकारक रहेछन् भनेर अक्कल आयो । बिदेशी हस्तक्षेपबाट भू–परिबेष्ठित मुलुकलाई बचाउन ईण्टेलिजेन्स पावर र काउण्टर ईण्टेलिजेन्स अपरिहार्य रहेछ भनेर घैंटामा घाम लाग्यो ।

कैसाङ्ग ब्यारेक स्थापना

तत्कालि राजा बीरेन्द्रको स्मार्ट भिजन र निर्णय । प्राचिन शाही सेनाको क्वीक एक्सन । बिद्रोही खम्पाको ध्वस्त क्याम्प माथि आफ्नो क्याम्प खडा गर्ने साहसिक पहल र निर्णय । अन्नपूर्ण हिमाल स्वतन्त्र मात्र भएन, एउटा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको गौरवयोग्य बेसक्याम्प उपहार पायो । पछि त्यसलाई माउण्टेन वारफेयर स्कूलमा परिणत गरियो । आज त्यो अन्तर्राष्ट्रिय मान्यता प्राप्त स्कूलमा स्वदेशी बिदेशी सैनिकहरुले पर्वतारोहण कला र हिमाली सैनिक कलाको प्रशिक्षण लिइरहेका छन् । हिमालको काखमा अवस्थित ऐतिहासिक महत्वको स्कूलले अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रको प्रचार प्रसार गरिरहेको छ ।

Rhododendrons flowers in Annapurna Conservation Area.

अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र अवधारणाको गर्भाधान

जब भारतिय चेकपोष्ट तत्काल हटाउने निर्णय भयो । सैनिक कुटनीति र ट्रयाक टू वार्ताको माध्यमबाट चेकपोइन्टहरु धमाधम फिर्ता भए । तराईमा मात्र होइन हिमालमा समेत सीमा निगरानी बढाउनु पर्ने टड्कारो आवस्यकता महशुस भयो ।

तराईमा जस्तै हिमालमा संरक्षण क्षेत्र र निकुञ्ज आरक्षहरुको स्थापना गर्ने सोच पलायो राजामा । रारा, लामटाङ्ग र सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्ज बिना बिलम्ब २०३२ सालमा स्थापना भए । खप्तड, से–फोक्सुण्डो अन्नपूर्ण, मकालुबरुण, कञ्चनजंघालाई कस्तो कुन मोडलको संरक्षण क्षेत्र बनाउने भनेर चिन्तन मनन र खाका तयारी गर्ने गृहकार्य प्रारम्भ भयो ।

खम्पा विद्रोहीहरुको क्याम्प र किल्लाले आँखा खुलेको राजाले उत्तरी सीमाना पहिचान, अनुगमन र नियन्त्रण गर्न अन्तर्राष्ट्रिय दबाब र विरोध सृजना नहुने निकुञ्ज आरक्ष र संरक्षण क्षेत्र स्थापना र नेपाली सेना तैनाथीको स्मार्ट अवधारणा निकाले । साथै ती दुर्गम र विकट क्षेत्रको विकास अवधारणा तर्जुमा गर्न विज्ञहरु खोजी खोजी ल्याए । अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रले राजालाई सबैभन्दा बढी आकर्षक गरेको ठोकुवा गर्दछन् विज्ञहरु । अपवित्र सशस्त्र गुरिल्ला क्याम्प सफा गरेर शाही सरकार र शाही नेपाली सेनाले पवित्र बनाई अन्नपूर्ण क्षेत्रलाई विश्व सम्पदामा दर्ज गराउन ढोका खोलिदिएको हो ।

Mustang Valley.

विशिष्ट व्यक्तिहरुको भनाई र गराई

एकातिरबाट हेर्दा पत्र पत्र हिमाल । अर्को तर्फबाट हेर्दा हिमाल पारि अर्को सुन्दर ल्याण्डस्केप र छिटपुट् हिमाली बस्ती । एउटा आँखाले हेर्दा पूर्व र पश्चिमबाट आएका हिमाली श्रृङ्खलाहरुको संगमस्थल । अर्को आँखाले हेर्दा संगम होइन दुई हिमालको ओभरल्याप । तालहरुको माला कास्की पोखरा । पोखरालाई जिस्काउन छेउमा खडा माछापुछ्रे हिमाल । सुन्दर पोखरा उपत्यका भित्रभित्र गहिरो अण्डरग्राउण्ड बग्ने सेती नदी ।

पंक्तिकारले जति भि.भि.आई.पि.हरुलाई ट्रेकिङ्ग गराए र मुक्तिनाथ पुर्‍याएं ती सबैले सास रोकेर जमिनलाई ढोगेर भने– “धर्तीको एकमात्र स्वर्ग ।”

भि.भि.आई.पि.हरु परिचय र भेष बदलेर पुन: स्वर्गमा निजि भ्रमणमा आइरहेको देख्दा बोलीको मस्कत र हर्कत मिलेको देखें । अतिथिहरु दोहोर्‍याई तेहेर्‍याई आफू मात्र होइन आफ्ना परिवारजन र ईष्टमित्र समेतलाई यो स्वर्गमा पठाईरहे ।

अन्नपूर्ण क्षेत्रसँग मेरो सम्बन्ध र साईनो झन गाढा हुंदै गयो ।
अन्नपूर्ण क्षेत्रमा विश्व धनी बनाउने बहुमूल्य खनिज छ भन्ने भि.भि.आई.पि.हरुको लख् कटाईमा सत्यता छ भन्ने विश्वास पलायो । हो होइन भविष्यले बताउला ।

Few Lake (Fewa Taal), Pokhara.

खड्केको कुरा

द्वन्द्वकालमा खाली भएका निकुञ्जहरु अहोरात्र जीवजन्तुले भरेर लगातार ‘शून्य शिकार वर्ष’ मनाईरहेको उत्कर्ष (२०६८) मा आफ्नो सरुवा पश्चिम पृतना अड्डा पोखरामा भयो ।

आफूलाई निकुञ्ज आरक्षको अभाव खड्कियो । ज्यादै खल्लो र निरस महशुस भयो । भावना र रगतमा प्रकृति र वन्यजन्तु संरक्षण भाव भएका जन्मजात् प्रकृतिप्रेमी पृतनापति भिक्टर राणलाई लिएर गस्ती गर्न चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जसम्म पुगेर आत्मसन्तुष्टी लियौं ।
प्रकृति माताले आफ्नो तेश्रो आँखा खोलिदिईन् र भनिन्–

“मूर्ख,

जहाँ जहाँ शरीर छ उहीं विशाल प्रकृति छ । बाघ र गैंडाको चस्मा खोलेर राख र प्रकृतिको चस्मा लगाएर हेर ।”

बल्ल मैले विश्वको स्वर्ग “अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्र” लाई देखें । त्यसपछि नजिकको मनास्लु संरक्षण क्षेत्रलाई देखें । पहाडी हिमाली भौगोलिक र जैविक विविधता, सांस्कृतिक विविधता अध्ययन तर्फ मन एकोहोरियो ।
कुशल नेतृत्वको पृतना अड्डाले संरक्षण रोडम्याप बनायो–

“अन्नपूर्ण र मनास्लु संरक्षण क्षेत्रको आवश्यकता पहिचान गर्ने । जैविक विविधताको संरक्षण योजनामा स्वस्फूर्त श्रमदान गरेर संरक्षण योगदान गर्ने । व्यापकरुपमा वृक्षारोपण गरेर ‘गो ग्रीन’ अभियान सफलिभूत पार्न सक्रिय सहभागिता जनाउने । संरक्षण क्षेत्र कार्यालय र पदाधिकारीसँग निकट सम्पर्क, सम्बन्ध र समन्वय राखेर संरक्षणमुखी काम फच्चे गर्न गराउन मद्दत गर्ने । जस्तै– उनीहरुले भनेको ठाउँमा सर्ट, मद्यम र लङ्ग रेञ्ज पट्रोल पठाउने । र, क्षेत्रीय तथा जिल्ला ‘वाईल्डलाईफ क्राईम कन्ट्रोल ब्युरो (डब्लु.सि.सि.बि) लाई चुस्त दुरुस्त र प्रभावकारी बनाउन संयोजनकारी भूमिका निभाउने । संभावित प्राकृतिक प्रकोपको पूर्वानुमान लगाउने र विपद विरुद्ध फष्ट रेस्पोण्डर भएर उद्धार राहत पूनर्निर्माणमा जुट्ने ।’

पृतना अड्डाको यो सुन्दर ‘संरक्षण योजना’ देखेर घैंटोमा घाम लाग्यो र मन मुटुमा असीम उत्साह र उर्जा भरियो । आत्मज्ञान पलायो–

“मिशन’ पर्खेर बस्ने होइन रहेछ । ब्ल्याक एण्ड ह्वाईट्मा लिखित आदेश कुरेर बस्ने बानी घामट्हरुको खराब आदत हो । अल्छ्ेहरुको बहाना हो । कातरहरुको पहलकदमी र निर्णय लिने साहसबाट पन्छिने काईते छलकपट् हो ।

‘मिशन’ आफै खोज्ने हो । पवित्र मिशन आफै बनाउने हो । ‘प्रकृति संरक्षण’ नगर्नु भनेर कुन संविधान र कानूनमा लेखेको छ र । न सैनिक ऐनले छेकबार गरेको छ ।

त्यो पवित्र जिम्मेवारी हामी सबैले आजीवन खोजी खोजी निर्वाह गरिरहनुपर्ने स्वधर्म हो ।”

क्षेत्रीय सुरक्षा प्रमुखहरुको टीम सिमेण्ट भन्दा बलियो थियो । भिक्टर राणाका समकक्षीहरु तत्कालिन डि.आई.जि. त्रय राजेन्द्र भण्डारी, दुर्ज कुमार राई र दिलिप रेग्मी को टीमवर्कले डब्लु.सि.सि.बि. माझिन र टल्किन पायो । राजेन्द्र भण्डारी स्वयं आफै सि.आई.बि.को वन्यजन्तु पिलार संस्थापक हुनुहुन्थ्यो ।

Phewa Lake.

सेती फल्यास फ्लड

हिउँदको खडेरीयाममा सेतीमा बाढी आएको खबरले क्षेत्रीय सुरक्षा टीमको दौडादौड शुरु भयो । संयोगले यो टीम हाईकिङ्ग र क्याम्पिङ्ग गर्दै प्रकृतिको काखमा संगै थियो । सुन्दर गुरुङ्ग संस्कृतिको होमस्टे समूहको आतिथ्यमा रमाईरहेको बेला सेतीको अनायास अपत्यारिलो बाढीले पस्केको खाना छाडेर भागदौड मच्चियो । छिनमा सबै हराए र उद्धारमा जुट्न पुगे । पृतनापतिको स्टाफको हैसियतले आफूलाई अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रको पत्र पत्र भित्र पुगेर उद्धार गर्ने अवसर जुट्यो । त्यो भन्दा धेरै सुन्दर माछापुछ्रे हुँदै अन्नपूर्णको काखमा पुगेर कसरी हिमताल र हिमनदी एक्कासी फुट्यो भनेर अध्ययन अनुसन्धान गर्ने अपूर्व मौका मिल्यो । ग्लोबल वार्मिङ्गको प्रत्यक्ष असर थियो त्यो । तापक्रम बढेर हिँउ धेरै पग्लिदा हिमताल एक्कासी फुटेर सेतीमा बाढी आएको थियो । सदियौ वर्ष पुरानो डिपोजिट् लेदोले भयंकर आवाजका साथ हिमताल फुटाएको थियो र त्यसले भीषण आवाज र धुंवाका साथ सेतीमा ३० फिट अग्लो बाक्लो लेदोको बाढी आएको थियो । सन २०१२ मे ५ को दिन, यो अकल्पनीय विध्वंशकारी बाढीले १७ जनाको ज्यान लिनुका साथै ५० जना बेपत्ता बनाएको थियो । अग्ला अग्ला झोलुँगे पुल, बिजुलीका पोल बगाउनुका साथै नदी किनाराका ट्याक्टर ट्रक गुटुमुटु बगाएर लगेको थियो । बत्ती, पानी, सडक, टेलिफोन पूरै अवरुद्ध पारेको थियो ।

अन्नपूर्णलाई आज दुख्दा

करोडौं पर्यटकलाई खुशी र तृप्त पारेको मेरी अन्नपूर्ण अहिले पीडामा छिन । मेरो भन्दा अन्याय होला; अरबौं रुपया कमाएर सम्वृद्धिको राष्ट्रिय सपना पूरा गरिदिने हाम्री साझा अन्नपूर्ण अहिले दु:खमा छिन् । घर न घाटकी भएकी छिन् । तह–तहको कर्तव्यबेगरको हक र अधिकारको मारमा परेकी छिन् । संघीय मोडलको दुविधा र अन्यौलको अनायास शिकार भएकी छिन् ।
मुखमा सबैको संरक्षणको नारा बगलीमा प्राकृतिक श्रोत साधन दोहन र विनास गर्ने धारिलो छुरा ।

ढुकुटी लुछाचुंडी र कब्जाको तंछाड् मछाड् हान्थाप् । संघलाई हटाउने पन्छाउने मुण्ट्याउने र जित्ने अस्वस्थ प्रतिस्पर्धा । जात, वर्ग, क्षेत्र विभाजन र बिखण्डनको विजाारोपण र भावी अन्तरकलह अन्तर संघर्षको जग निर्माणको खोटो नियत । संघर्षपूर्ण स्थापना र हुर्काई बढाई गरेर नमूना व्यवस्थापन र संरक्षण गर्ने मातृसंस्था (किङ्ग महेन्द्र ट्रेष्ट/राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षणकोष) विरुद्ध खुट्टा तान्न संरक्षणविरोधीहरु गोलबद्ध । बाह्य हस्तक्षेप निम्त्याउने खतरा मोल्न उद्यत् ।

त्यसैले अन्नपूर्ण संरक्षण क्षेत्रलाई पीडा हुँदा पंक्तिकारको मन छियाछिया भएको छ ।

घले गाउँको शिरमा पानी ब्रेक लिदा एकजना बेलायती भि.आई.पि.ले सचेत गराएको अर्ती कानमा गुन्जिरहेको छ–

“एकदिन यी सुन्दर संरक्षण क्षेत्र लगायत निकुञ्ज आरक्ष चक्लाबन्दी गरेर लुट्ने दिन आउने छन् । गैंडा मारेर बिलो बांड्ने माग उजागर हुने छ । खोला, ताल, सडक, मन्दिर र टुँडिखेल लुट्न हुलबाजी हुने छ ।” जनयुद्ध उत्कर्षमा पुगिरहदा म उहाँलाई क्लोज प्रोटेक्शन डिउटी दिएर ७ दिन लामो ट्रेकिङ्ग लगिरहेको थिएँ ।

उतिबेर मलाई हामीलाई ओल्चिने भि.आई.पि.अतिथि भनेर रिस उठेको थियो।

आज म उनै अन्तरयामी ज्योतिषरुपी अतिथिलाई स–सम्मान स्मरण गर्दै आँखाभरि आँसु पारी २ लाइन कवितालाई यो आलेखको निचोड बनाउन चाहन्छु–

नरोउ नरोउ हे अन्नपूर्ण ।
संरक्षणमा जुट्ने छौ हामी सम्पूर्ण ।।

बाबुकृष्ण कार्की, बाघ गोठालो ।

 

यो हेर्नु भयो?

Rajesh Hamal with Twins | राजेश हमाल को काखमा जुम्ल्याहा

 

 


Like it? Share with your friends!

Choose A Format
Personality quiz
Series of questions that intends to reveal something about the personality
Trivia quiz
Series of questions with right and wrong answers that intends to check knowledge
Poll
Voting to make decisions or determine opinions
Story
Formatted Text with Embeds and Visuals
List
The Classic Internet Listicles
Countdown
The Classic Internet Countdowns
Open List
Submit your own item and vote up for the best submission
Ranked List
Upvote or downvote to decide the best list item
Meme
Upload your own images to make custom memes
Video
Youtube and Vimeo Embeds
Audio
Soundcloud or Mixcloud Embeds
Image
Photo or GIF
Gif
GIF format